از مدیریت استرس تا فرصتی برای تفکر

اسلام دین انزوا و گوشه گیری نیست و حتی به مخالفت با آن پرداخته است, ولی از آنجا که دست و پا زدن در مسایل مادی و اشتغال روزمره با غفلت زدگان جامعه, تمایل به دنیا و تجمل گرایی را در انسان افزایش می دهد و گاه آدمی را از یاد حق و روی کردن به حقیقت و توجه به امور معنوی بازمی دارد و به خود مشغول می کند, در اسلام برنامه ای داوطلبانه برای برطرف کردن این آفت روحی تدارک دیده شده که «اعتکاف» نام دارد

اسلام دین انزوا و گوشه‌گیری نیست و حتی به مخالفت با آن پرداخته است، ولی از آنجا که دست و پا زدن در مسایل مادی و اشتغال روزمره با غفلت‌زدگان جامعه، تمایل به دنیا و تجمل‌گرایی را در انسان افزایش می‌دهد و گاه آدمی را از یاد حق و روی کردن به حقیقت و توجه به امور معنوی بازمی‌دارد و به خود مشغول می‌کند، در اسلام برنامه‌ای داوطلبانه برای برطرف کردن این آفت روحی تدارک دیده شده که «اعتکاف» نام دارد...

در این برنامه معنوی، افراد به پناهگاه معنوی‌ای به نام مسجد می‌روند و روزهای مشخصی، اعمال و آداب ویژه‌ای انجام می‌دهند. با دقت در چنین برنامه جذابی، می‌توان نکته‌های تربیتی و روان‌شناختی سودمندی استخراج کرد.

مدیریت استرس: بالابودن سطح استرس یکی از مزاحم‌هایی است که انسان را از رسیدن به اهداف‌ بازمی‌دارد. کسانی که با استرس دست‌وپنجه نرم می‌کنند، نمی‌توانند درست تصمیم‌ بگیرند و انتخاب کنند. این پدیده روانی در وضعیتی شدیدتر ممکن است فردی را از زندگی ساقط و او را با شکست‌های پی‌درپی مواجه کند. ذهن فرد مبتلا به استرس ناآرام،‌ آشفته و نگران است و قدرتی برای پرداختن به فعالیت‌های مفید ندارد.

برای خروج از این بن‌بست و یافتن توان تصمیم‌گیری، لازم است فرد زمانی را به خودش اختصاص دهد. در اعتکاف چنین زمانی در اختیار معتکف قرارمی‌گیرد زیرا با آرامش اولیه‌ای که از برنامه‌های معنوی به دست می‌آورد، می‌تواند به این مراقبت ذهنی بپردازد و همه مسایلی را که جایی در ذهن او اشغال کرده‌اند، شناسایی و با برنامه خانه‌تکانی ذهنی در مورد پاکسازی فضای ذهن خود اقدام کند.

رهایی از احساس گناه: احساس گناه، آزاردهنده و منفی است و ریشه این احساس بد، رفتارهای نادرست افراد. وقتی قوانین درست زندگی زیر پا گذاشته می‌شود، مشکل بروز می‌کند.

در چنین شرایطی، می‌توان هم اقدام‌های پیشگیرانه انجام داد و هم بر اساس قانون جبران عمل کرد. در برنامه پیشگیری، فرد باید وضعیت کنونی خود را به خوبی بشناسد و ارزیابی درستی از خود داشته باشد. این خودکاوی در اعتکاف رقم می‌خورد. در برنامه اعتکاف، فرد به شناسایی کارهایی که احساس گناه را در او ایجاد کرده، اقدام می‌کند و درصدد جبران آنها برمی‌آید و هر قدر که در اجرای این تصمیم‌های معنوی و بزرگ بیشتر پیشروی کند، آرامش و رضایت بیشتری را تجربه می‌کند. پیامبر اعظم (ص) فرموده‌اند: «اعتکاف کننده، همه گناهان را به بند می‌کشد.»

تنهایی هدفمند: همه ما به تنهایی نیاز داریم. این تنهایی می‌تواند مفید یا مضر باشد؛ جنبه مثبت و منفی داشته و در رسیدن ما به اهدافمان نقش سازنده یا تخریبی داشته باشد. در تنهایی منفی معمولا اشتغال‌های کاذب مانند مشغول شدن به رایانه، تلویزیون یا تلفن همراه، جای یک ارتباط واقعی را می‌گیرد و ادامه این وضعیت فرد را به ورشکستگی روانی می‌رساند؛ حالتی که در آن مانند یک آدم زمین‌گیر از حرکت و رشد می‌ماند و به جای نگاه مثبت به آینده، همه چیز و همه جا را منفی، سیاه و خطرناک تصور می‌کند. این وضعیت می‌تواند فرد را به سمت گناه هم تشویق کند، به‌خصوص گناهان مخفی.

البته گاهی برای ایجاد تمرکز، رسیدگی به حساب و کتاب‌ها، پیشبرد اهداف درسی و آرامش نیاز به تنهایی پدید می‌آید. در این زمان محدود ولی با برنامه، فرد می‌تواند سیستم روانی خود را به‌روزرسانی و آن را یکپارچه کند.

این تنهایی مفید، مثبت و سازنده است. معتکف هم تنهایی هدفمند را برمی‌گزیند تا برای چند روز مشخص بتواند به خودش برسد و از راه ارتباط با آفریدگار، روش‌های نوینی را برای آینده برگزیند. این ارتباط همانند به‌روزرسانی یک نرم‌افزار البته با آثاری بیشتر از یک حمایت نرم‌افزاری است. فرد در این ارتباط ویژه، تصمیم‌های مهمی می‌گیرد که می‌تواند برای رسیدن به موفقیت و هدف‌های عالی نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشد.

ارتباط معنوی موفق: در روان‌شناسی دین بر تجربه‌های دینی تاکید زیادی شده است. ما در مسایل معنوی هم به تجربه‌ نیاز داریم. گاهی شرکت در یک مراسم معنوی موفق و سرشار از احساس، رغبت ما را برای انتخاب و ادامه این مسیر بیشتر می‌کند. اگر در یک برنامه مناجات شرکت کنید که در آن احساس خوبی مانند نزدیک شدن به خداوند به شما دست بدهد، مایلید این تجربه موفق را تکرار کنید. ممکن است همین تجربه خوب باعث شود هر گاه احساس دلتنگی کردید، به سراغ دعا و مناجات بروید و لحظه‌هایی از زندگی خود را به این کار اختصاص دهید.

تجربه اعتکاف، از همین قانون پیروی می‌کند و اگر بتوانید استفاده بهینه از این فرصت داشته باشید، سال‌های بعد دلتنگ چنین روزهایی خواهید شد و این تجربه در انتخاب گزینه‌های آینده‌تان حتما سهمی خواهد داشت. این ارتباط معنوی موفق، حس صمیمیت با خداوند را در شما گرم و پویا نگه‌می‌دارد و چنین احساسی یک گنج واقعی است.

زمین گذاشتن بار اضافی: ممکن است سال‌ها با یک فکر یا احساس اشتباه زندگی کنیم و آن را از این سال به سال بعد ببریم و هر سال به وزن و حجم آن بیفزاییم. گاهی یک احساس منفی چنین بلایی سر ما می‌آورد؛ وقتی به موفقیت کسی حسادت می‌کنیم، نمی‌توانیم مانع موفقیت او شویم ولی با این کار مثل دونده‌ای می‌شویم که به پای خود وزنه‌ای بسته است. روزهای روشن اعتکاف، فرصتی است برای رهایی از فکرهای پردردسر و گذشتن از تمام کسانی که به آنها احساس خوبی نداریم. با عبور از منشأ هیجان‌های منفی می‌توانیم این بار اضافی را زمین بگذاریم و با آمادگی بیشتری به صعود قله‌های بلند معنویت و موفقیت بپردازیم.

شروع تازه: اعتکاف برای کسانی که برای اولین بار در آن حضور پیدا می‌کنند، یک تجربه تازه و یک آغاز نوین است و برای کسانی که سال‌های قبل هم در آن بوده‌اند، یک شروع مجدد برای اجرایی کردن برنامه‌های سال جدید معنوی‌شان. از طرفی متفاوت بودن برای خیلی از آدم‌ها جذاب است. کسی که برنامه پیشرفته‌ای مانند اعتکاف را برمی‌گزیند، در واقع می‌خواهد در زمینه‌های معنوی متفاوت باشد؛ البته نه برای اینکه چیزی را به رخ دیگران بکشد، بلکه برای برداشتن گامی برای بهتر شدن خود و در میان روش‌های درست، سراغ روشی انرژی‌آفرین می‌رود.

تقویت تصمیم‌گیری: اگر کسی بتواند در برابر وسوسه‌ها قوی باقی بماند و تصمیم درست خود را نهایی کند، به تدریج به فردی بااراده، مصمم، مدیر و توانمند تبدیل می‌شود. در اعتکاف این فرصت پیش می‌آید؛ شما مردد می‌شوید که اعتکاف بروید یا نه و برای اینکه تصمیم درستی بگیرید، مساله را خوب بررسی می‌کنید، شرایط این کار را می‌سنجید، سهمی را که این برنامه می‌تواند در زندگی شما داشته باشد و استعداد معنوی خود را در نظر می‌گیرید. به سختی‌های کار مانند دور شدن از خانه، روزه گرفتن و دیگر مسایل فکر می‌کنید و از میان این همه، دست به انتخاب می‌زنید. تا اینجا از دو مرحله تصمیم‌گیری و درست تصمیم‌گرفتن عبور کرده‌اید. اکنون به مرحله سوم می‌رسید. وقتی در مسجد اقامت می‌کنید، روزهای اول که اختیاری است، ممکن است مردد ‌شوید که ادامه دهید یا نه تا اینکه باز تصمیم نهایی را می‌گیرید و این برنامه را به سرانجام می‌رسانید.

دوری از زندگی تکراری: تنوع، نشاط آفرین است. این تنوع در مسایل مذهبی و معنوی هم در نظر گرفته شده است. درست است که برنامه‌های پیشنهادی، قوانین مختلفی دارند و برخی از آنها الزامی و برخی دیگر اختیاری هستند، اما گوناگونی و تنوع آنها باعث می‌شود همیشه طرح تازه‌ای داشته باشید. اعتکاف از همان برنامه‌های متنوع است که در آن فرد از زندگی روزمره و تکراری برای چند روز فاصله می‌گیرد، شیوه زندگی رایج خود را کمی تغییر می‌دهد و با تغییر برنامه خواب، خوراک و کارهای عادی و همیشگی، چند روزی را به تقویت بدنه معنوی خود می‌پردازد.

فرصتی برای تفکر: همیشه حال و هوای تفکر برای ما وجود ندارد، پس زمان‌هایی که این فرصت پدید آمد، باید ثانیه‌های آن را هم غنیمت شمرد. یکی از ویژگی‌های اعتکاف، فراهم شدن شرایطی برای اندیشیدن است. وقتی احساس می‌کنیم در کنار بهترین‌ها نشسته‌ایم، آمادگی ایجاد تغییرات جدید را هم در خودمان می‌بینیم و این مساله به ما قدرتی می‌دهد که به مسیر زندگی خود نگاهی تازه بیندازیم، اشتباه‌های احتمالی را پیدا کنیم، کمبودها را شناسایی و برای بهتر شدن خودمان را آماده کنیم. با حضور در مسجد می‌توان افکار پراکنده را جمع و برای تصمیم‌گیری و پرواز معنوی خود را آماده کرد. پیشنهاد اسلام برای حضور در مسجد، هم به دلیل رسیدن به آرامش است و هم برای خارج شدن از بن بست تنهایی آزاردهنده. انسان‌های زیادی برای انس با خداوند و غنی‌سازی اوقات عبادت خود مسجد را انتخاب می‌کنند. فرصت اعتکاف هم این زمان را برای تفکر در اختیار شما می‌گذارد و قدرت اندیشیدن را مضاعف می‌کند.

ابراهیم اخوی

روان شناس بالینی

مرکز مشاوره حوزه علمیه قم