آنجا که گل, «دل» می شود

نگاهی به زندگی و شعر حکیم خیام نیشابوری

شعر پارسی قله‌های بسیاری دارد، در عرصه غزل سعدی می‌شود قله و در عرصه مثنوی‌سرایی مولانا و خلاصه در هر قالبی شاعری هست که زیبایی و شیوایی ذهن و زبانش او را به یکی از بزرگان ادبیات اصیل و گسترده کشورمان مبدل کرده باشد. بی‌شک در عرصه رباعی و رباعی‌سرایی خیام ماندگارترین نامی است که می‌درخشد. هرساله ۲۸ اردیبهشت‌ماه سالروز تولد وی را بهانه‌ای می‌دانیم برای بزرگداشت این فیلسوف و شاعر بزرگ و همیشه ماندگار.

از خاک برآمدن و در خاک شدن، در دست کوزه گر آمدن، کوزه شدن، دوباره گل شدن داستانی است که خیام آن را روایت می‌کند و حتی دسته‌ای که بر گردن کوزه است را دستی می‌داند که روزی و روزگاری بر گردن یاری بوده‌ است... و گل را نیز دل می‌داند... اصلا هنر خیام در همین است، در اینکه گل را به دل مبدل می‌کند!

غیاث‌الدین ابوالفتح عمربن ابراهیم خیام نیشابوری ۲۸اردیبهشت‌ماه سال ۴۲۷ خورشیدی در نیشابور به دنیا آمد، وی به خیامی و خیام نیشابوری و خیامی‌النیسابوری هم نامیده شده‌است، فیلسوف، ریاضیدان، ستاره‌شناس و شاعر ایرانی دوره سلجوقی است. جایگاه علمی این دانشمند و حکیم بزرگ بسیار والاتر از مقام شاعری‌اش است، اما شهرت وی بیشتر به‌سبب سرایش رباعیات دلنشینی است که در سراسر جهان علاقه‌مندان بسیاری را دارد.

وی در سال ۴۴۹ تحت حمایت و سرپرستی ابوطاهر، قاضی‌القضات سمرقند، کتابی درباره معادله‌های درجه سوم به زبان عربی نوشت تحت نام رساله فی‌البراهین علی مسائل الجبر و المقابله با نظام الملک طوسی رابطه‌ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد. پس از این دوران خیام به دعوت سلطان جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان می‌رود تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را به‌عهده گیرد.

خیام هجده سال در آن‌جا مقیم می‌شود. به مدیریت او زیج ملکشاهی تهیه می‌شود و در همین سال‌ها (حدود ۴۵۸) طرح اصلاح تقویم را تنظیم می‌کند. تقویم جلالی را تدوین کرد که به نام جلال‌الدین ملکشاه شهره‌است، اما پس از مرگ ملکشاه کاربستی نیافت. در این دوران خیام به‌عنوان اختربین در دربار خدمت می‌کرد هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت.

در همین سال‌ها(۴۵۶) مهم‌ترین و تاثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام رساله فی شرح مااشکل من مصادرات اقلیدس را می‌نویسد و در آن خطوط موازی و نظریه نسبت‌ها را شرح می‌دهد. پس از درگذشت ملکشاه و کشته شدن نظام‌الملک، خیام مورد بی‌مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه قطع شد بعد از سال ۴۷۹ اصفهان را به قصد اقامت درمرو که به عنوان پایتخت جدید سلجوقیان انتخاب شده بود، ترک کرد. احتمالا در آنجا میزان الحکم و قسطاس المستقیم را نوشت. رساله مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) احتمالا در همین سال‌ها نوشته شده‌است.

غلامحسین مراقبی گفته‌است که خیام در زندگی زن نگرفت و همسر بر نگزید. البته برخی از داماد خیام سخنانی نقل کرده‌اند و در این باره نظری دیگر داشته‌اند.

خیام در سال ۵۱۷ ه.ق چشم از جهان فرو بست. وی را در زادگاهش نیشابور به خاک سپردند. آرامگاه این شاعـر بزرگ و ریاضیدان مشهور ایرانی، در باغی واقع در محله شادیاخ نـیشابور برپاست.

● عصر زندگی خیام

خیام در عصری زندگی می‌کند که فرقه‌های مختلف سنی و شیعه، اشعری و معتزلی سرگرم بحث‌ها و مجادلات اصولی و کلامی هستند، عصری که نگاه قشری‌گرایان کوته نظر آنچنان بر جامعه حاکم است که افرادی چون امام محمد غزالی را به کفر متهم می‌کنند و در نگاهشان فلسفه با زندقه مرادف شده است.

عصر زندگی خیام همزمان است با سقوط دولت آل بویه، قیام دولتِ سلجوقی و وقوع جنگ‌های صلیبی؛ فضا جامعه ایران را برای ظهور باطنیان فراهم می‌کند و می‌شود مجالی برای بروز تعصب‌‌ها. این شاعر بزرگ در چنین زمانه‌ای به سرایش رباعیات خود پرداخته است و البته بسیاری از محققان بر این اعتقادند که هم‌عصران خیام از وجود رباعیات وی بی‌اطلاع بوده‌اند، چرا که فضای بسته آن روزگار امکان ارائه اشعارش را از وی گرفته بوده و اندکی یاران همدل و مشفق رباعیات را حفظ کرده و از وجودش مطلع بوده‌اند.

● مضامین شعری خیام

اشعار وی لبریز است از مضامینی که هنوز هم متأسفانه برخی آنها را کفرآمیز می‌دانند استاد ارجمندم دکتر دادبه بر این اعتقادند که مرور زمان و فهم مردم یک جامعه بهترین قاضی است، اندکی دقت نشان می‌دهد هنوز هم اغلب مردمان هر قدر هم درس‌ناخوانده و دور از فضای شعر باشند، هر از گاهی با خود زمزمه می‌کنند: این قافله عمر عجب می‌گذرد/ دریاب دمی که با طرب می‌گذرد/ ساقی غم فردای حریفان چه خوری/ پیش آر پیاله را که شب می‌گذرد...

مرد هر قدر بزرگ‌تر دغدغه‌هایش بزرگ‌تر و بالطبع حرف‌هایش ماندگارتر، خیام فارغ از غم نان و چاشت و به دور از تنگ‌نظری‌های عصر زندگی‌اش بوده به مفاهیم بزرگ و عمیقی چون راز آفرینش، اسرار هستی و مواجهه انسان با آنها می‌پردازد. با جهان پیرامونش که در مسیر نادرستی پیش می‌رود درگیر می‌شود و با نگاه و فلسفه خاص خود به سرایش دیدگاه‌هایش به هستی در قالب شعر می‌پردازد.

و بعد ندا سر می‌دهد که: اسرار ازل را نه تو دانی و نه من/ وین حرف معما نه تو خوانی ونه من/ هست از پس پرده گفت‌وگوی من و تو/ چون پرده برافتد نه تو مانی و نه من.

خیام با دنیای بیرون خودش در تعارض است، از اینرو به ستیز حقارت‌های روح انسان می‌رود و تمام آنچه را که مایه نگرانی‌های حقیر و کوچک انسان است به تمسخر می‌گیرد... وی درد را می‌شناسد و در پی درمان است، در پی یافتن گریزگاهی است برای رهایی انسان از بندهایی که خود بر پای دلش می‌پیچد.

کوتاهی عمر، ناپایداری جهان و گذران پرشتاب جهان، دم غنیمت‌شمری و نگاه ویژه‌اش به مرگ از اساسی‌ترین مضامینی است که خیام با آن‌ها درگیر است.

جامی است که عقل آفرین می‌زندش/ صد بوسه ز مهر بر جبین می‌زندش/ این کوزه‌گر دهر چنین جام لطیف/ می‌سازد و باز بر زمین می‌زندش

خیام از شاعران جهانی ایرانی به شمار می‌رود که ادوارد فیتزجرالد سروده‌های او را به انگلیسی ترجمه کرده است. در آخر باید گفت خیام با سروده‌های فلسفی و اجتماعی خویش، قالب ترانه را به اوج رساند.

● چهره جهانی خیام

خیام در جهان به عنوان یک شاعر، ریاضیدان و اخترشناس شناخته شده‌است. هرچند که اوج شناخت جهان از خیام را می‌توان پس از ترجمه شعرهای وی به وسیله فیتز جرالد دانست. تاثیرات خیام بر ادبیات غرب از مارک تواین تا تی.اس الیوت او را به نماد فلسفه شرق و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده‌است.

امسال عید نوروز که رفته بر سر مزار خیام دو جوان با هم حرف می‌زدند و می‌گفتند خب حالا که تا اینجا آمده‌ایم سری هم بزنیم این‌طرف! و نمی‌دانستند که بر مزار چه کسی می‌روند!

آن وقت می‌گویند ولادیمیر پوتین، مارتین لوترکینگ و آبراهام لینکلن همیشه قبل از خواب رباعیات خیام می‌خوانده‌اند یا اینکه تندیس‌هایی از خیام در کشورهایی چون رومانی و اسپانیا وجود دارد، در حالی که تندیس این حکیم و شاعر بزرگ در کشور خودمان ایران اینقدرها هم ملموس نیست و در سطح کشور دیده نمی‌شود!

زینب مرتضایی‌فرد