ابعاد ارتباطی انقلاب اسلامی

یکی از شگفتی های انقلاب اسلامی, ابداع مناسبات ارتباطی نوینی بود که هرچند در ابتدا سراسر بر عناصر سنتی اتکا داشت, ولی در طول مبارزه, با ابتکارات و تکنیک های نوین ارتباطی آمیخته شد و در عین حال توانست چارچوب اصولی خود را تثبیت نماید

انقلاب اسلامی ایران، بزرگ ترین رویداد فرق بیستم شناخته شده است. رویدادی که فروغش در برابر دیدگان دنیا، روح و دم مسیحایی بود در کالبد جهان تکنیک زده و بی روح انسان مدرن. جدا از این نگاه، از هر منظر دیگری که به انقلاب نگریسته شود، نوعی شگفتی و حیرت را در آدمی برمی انگیزد.

قصد داریم در پاسخ به یک کنجکاوی مرموز، در پی بررسی اجمالی پیروزی انقلاب اسلامی با تأکید بر نقش شبکه ارتباطات سنتی- انقلابی با محوریت اعلامیه ها و پیام های رهبر انقلاب اسلامی (حضرت امام خمینی) باشیم. اهمیت موضوع در این جا است که انقلاب اسلامی فاقد ارتباط مدرن و نیز فاقد وسایل ارتباطی مدرن بود. ولی توانست جریان حوادث را به نفع خود تغییر دهد و با سیستماتیک کردن فرآیند ارتباطات در سه سطح رهبری، مردم، انقلابیون، پیام های رهبر انقلاب را برای پیشبرد انقلاب منتشر سازد و شبکه قدرتمند اما بی اعتبار رژیم شاه را مضمحل و ناتوان سازد.

● سیستم ارتباطی رژیم شاهنشاهی

از زمانی که جرقه های اولیه قیام مردم در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ در ایران زده شد تا بهمن ۱۳۵۷دقیقا دو جریان در تقابل درگیری علنی و پنهان با هم بودند. جریان رژیم شاه و نیروهای سرکوب گر آن تمام وسایل ارتباط جمعی از تلویزیون و رادیو گرفته تا مطبوعات را در دست داشتند؛ انحصار رسانه ای دیکتاتوری به گونه ای بود که اولا از نیروهای انقلابی، چهره ای سیاه، ویرانگر و ضدتمدن به جامعه ارائه می کردند و از سوی دیگر وقایع رخدادهای مهم و سرنوشت ساز که بازتاب آن در میان مردم برای رژیم نتایج مثبتی به بار نمی آورد، به کلی در سکوت سانسور خبری رسانه نادیده گرفته می شد و یا این که با صورتی تحریف شده و مخدوش انتشار می یافت.

به طور مثال هنگامی که امام خمینی در سال ۱۳۴۲ توسط عوامل امنیتی رژیم دستگیر شد، رسانه های وابسته به رژیم هیچ خبری در مورد دستگیری ایشان منتشر نساختند. از طرف دیگر، سیاست های غرب گرای دیکتاتور، فرهنگی را در رسانه ها (بخصوص سینما و تلویزیون) ترویج می داد که تناسبی با عقاید، فرهنگ و دین ملت ایران نداشت. این خود شکافی عمیق میان اعتماد مردم و رسانه های وابسته به دیکتاتوری ایجاد می کرد. زیرا محتوای فرهنگی رسانه های رژیم غربی، ضد مذهبی و در تقابل با عرفیات و اخلاقیات جامعه مذهبی ایران بود.

ویژگی دیگر نظام رسانه ای شاهنشاهی، یک سویه بودن پیام های ارتباطی بود که به جامعه عرضه می شد. این یک طرفه بودن علاوه بر تضعیف ارتباط عناصر رژیم با مردم سبب می گردید طیف خاصی از نیروهای اجتماعی از آن استقبال کنند که بعضا در بوته حاکمیت دارای نقش و امتیازاتی بودند. یک طرفه بودن جریان ارتباط اقتضا دارد محتوای پیام ها آمرانه و سرکوب گرانه باشد و این نه برای مردم خوشایند بود و نه می توانست رژیم را از تجاوز تعدی رسانه ای بر مردم باز دارد.

● سیستم ارتباطی انقلاب اسلامی

در سوی دیگر این تقابل، جریان مردمی- انقلابی به رهبری آیت الله العظمی خمینی بود. در طور ۱۵ سال حرکت به سوی انقلاب، رهبر تبعیدی انقلاب برای پیشبرد اهداف خود از سیستم ارتباطات سنتی استفاده کردند. از آن جا که انقلابیون، هیچ رسانه قدرتمند مدرنی را در اختیار نداشتند، برای اصلاح کمبودهای رسانه ای خود، دست به ابتکارات بی سابقه ای زدند که شاید در کمتر انقلابی بتوان نظیری برای آن جست.

ویلیام هاکتن استاد محافظه کار دانشگاه ویسکانسن آمریکا، با در نظر گرفتن تجربه ایران در زمینه به کارگیری ارتباطات سنتی در جریان انقلاب اسلامی می گوید؛ آنچه در ایران روی داد، بی سابقه غو حیرت انگیزف بود».با توضیح و بررسی «آنچه روی داده» شاید بتوان علت ابراز شگفتی این اندیشمند را دریافت. سیستم ارتباطی انقلاب اولا دارای یک شبکه غیررسمی سازمان دهی شده بود که قلب تپنده آن در محل اقامت رهبر انقلاب (پاریس) بود.

شاخه ها و زیرشاخه های آن سراسر ایران را پوشش می داد. ثانیا طبق برخی آمارها عملیات شبکه با به کارگیری ۲۰۰ هزار رهبر مذهبی و ۹۰هزار مسجد، به پیش می رفت. ثالثا، این سیستم در دو سطح فعال بود؛ هدف اولیه ای که سیستم ارتباطی انقلابیون روی آن متمرکز بود؛ بخش و تکثیر عمومی سخنان، پیام ها و رهنمودهای رهبر انقلاب از طریق نوار کاست و زیراکس بود. آیت العظمی خمینی از طریق این اعلامیه ها و نوارها جنبش را در مقاطع مختلف رهبری می کردند؛ به افشای جنایات رژیم و نیز توجه به طرح ها برای آماده سازی مردم اقدام کردند، گروه ها را به اتحاد برای ساقط کردن حکومت و پرهیز از تنش و درگیری دعوت می کردند.

در واقع امام خمینی همچون یک متخصص ارتباطات «سنتی» به رهبری این شبکه ادامه می داد. تحلیل محتوای سخنرانی ها، اعلامیه ها و پیام های غرهبر انقلابف چه در نجف، یا نوفل لوشاتو و تهران نشان می دهد که ایشان زیرکانه با نشانه گرفتن مشخص شاه و طرح ضرورت سرنگونی رژیم شاهنشاهی و بیان ویژگی های مدل حکومت اسلامی- به بهترین وجه- و حفظ تمام مردم حول محور مبارز و رهایی بخش توانسته است طرح منسجم خویش را در مورد پیروزی انقلاب اسلامی گام به گام به اجرا گذارد. بعضیی از اندیشمندان غربی در طی مطالعاتی که روی جریان ارتباطات انقلابی داشته اند، با اعتراف به کارکرد هدایت گرانه رهبری انقلاب، به خصوصیت ارتباطات در صورت های نمادین (رسانه های کوچک) توجه کرده اند.

سطح دیگر فعالیت سیستم ارتباطی انقلاب، متوجه گسترش مفاهیم و ارزش های انقلابی در سطوح زیرین جامعه، در قالب سخنرانی های روحانیون مستقر در مساجد و دیگر اماکن مذهبی بود.روحانیون با مبدل ساختن مسجد به پایگاه اïرگانیک نیروهای انقلابی، در عین حالی که حلقه ای واسط میان رهبری انقلاب و توده ها بودند، خود نیز با شرح و تبیین آنچه مدنظر آیت الله و در جهت اهداف انقلاب بود، تلاش کردند مردم را رهبری و سازماندهی کنند تا در مواقع ضروری بدون واهمه علیه رژیم به خیابان ها بریزند و حضور رهبر انقلاب در ایران را خواستار شوند.

در واقع منبر به عنوان رسانه عمومی اسلام نقش شگفتی ساز و حماسی را در انقلاب اسلامی رقم زد. زیرا سخنرانان روحانی با استفاده از آن به عنوان تریبونی در جهت رساندن صدای انقلاب به گوش ملت ایران استفاده کردند. از منظر ارتباطی، انتخاب تکنیک سخنرانی و خطابه از سوی انقلابیون، حاوی پیام روشن و آگاهانه ای است.

زیرا سخنرانی ها و خطابه ها با برقراری ارتباط نزدیک و بدون فاصله، میان سخنران و مخاطبان می تواند به عنصر تعیین کننده اقناع جایگاه ویژه ای ببخشد. علاوه بر اقناع مستمعان در زمینه وضعیت انقلابی، زمینه های ظهور کنش های شناختی و رفتاری را در آنها به شدت تقویت کند. ویژگی دیگر جریان ارتباطی انقلاب، ترکیب و تلفیق رسانه های سنتی و مدرن است. امام خمینی هرگز با دیدی یک سونگرانه و سنت گرا در صدد برنیامد بر روش های پیشین ارتباطی تأکیدی مضاعف داشته باشد. بلکه از حضور روش های مدرن ارتباطی در چارچوب شبکه ارتباطی انقلاب حمایت می کرد.

● نتیجه گیری

یکی از شگفتی های انقلاب اسلامی، ابداع مناسبات ارتباطی نوینی بود که هرچند در ابتدا سراسر بر عناصر سنتی اتکا داشت، ولی در طول مبارزه، با ابتکارات و تکنیک های نوین ارتباطی آمیخته شد و در عین حال توانست چارچوب اصولی خود را تثبیت نماید. هدف انقلابیون (سرنگونی رژیم طاغوت و استقرار حکومت اسلامی بود که به صورت واحد و تغییرناپذیر بر تمام شبکه ارتباطی انقلاب سایه افکنده بود و موجب هماهنگی تمامی اجزای شبکه می گردید.

محور و مدار این شبکه، پیام ها و اطلاعیه های حضرت امام خمینی بود که همچون خونی جوشان، حیات و شادابی را در جان های تمامی ایرانیان جاری می ساخت و انقلاب اسلامی به مدد همین شبکه ارتباطی موفق شد با چیرگی بر شبکه مدرن ارتباطی رژیم پهلوی، تومار حکومتی ظالم و دست نشانده را درهم پیچد. و این شاید چیزی شبیه یک معجزه بود که در تورسینای انقلاب به وقوع پیوست.

منبع: فرقانی، محمدمهدی (۱۳۸۲). درآمدی بر ارتباطات سنتی در ایران، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها