ارزش و معنا

درباره دکتر محسن جهانگیری و «مجموعه مقالات»

استاد بزرگوار فلسفه و فرهنگ در دانشگاه تهران، دکتر محسن جهانگیری، بی‌شک یکی از بافضیلت‌ترین و بهترین آموزگاران فلسفه غرب و فکر اسلامی در دانشگاه بوده است. او دانشجویان و پژوهشگران بسیار تربیت کرده و آثارش در زمره بهترین و موثق‌ترین کتب و مقالات فلسفی و کلامی در میان ایرانیان معاصر است. البته دایره آثار جهانگیری به کلام و فلسفه اعم از اسلامی و غربی محدود نمی‌شود. وی دستی بلند در عرفان و تصوف هم دارد و در این زمینه نیز آثار جامع و مهمی تحریر و تالیف کرده است. راقم این سطور بارها در کلاس‌های استاد جهانگیری حاضر بوده و به‌خصوص درباره باروخ اسپینوزا حکیم و متاله بزرگ هلندی، نکته‌ها و نکته‌سنجی‌ها از محسن جهانگیری شنیده و آموخته است.

دانشگاه تهران که بذرهای تعالیم آکادمیک، از حدود ۸۰سال پیش در آنجا کاشته شد، برکات و ثمرات زیادی در عرصه علوم انسانی برای فرهنگ معاصر ایران داشته است. دانشوران و استادان بافضیلتی در دو دانشکده ادبیات و علوم انسانی و علوم معقول و منقول یا الهیات درسِ حکمت داده‌اند. از فاضل تونی و سیدکاظم عصار و هومن و فردید و مطهری و نصر و کربن و داوری و دینانی و امثال آنها که برخی به دیار سرور شتافته و برخی در این جهان کبر و غرور، به ما درس تواضع و فروتنی می‌دهند تا دل به آن نبندیم و جهان را در همین حدود و محدوده حقیر و اندک نبینیم. در مدرسه سپهسالار و دانشگاه تهران، پس از حکیمانی مثل ذکاءالملک فروغی و میرزا مهدی آشتیانی و عصار و رفیعی‌قزوینی و سرانجام آقا سیدمحمدحسین طباطبایی قدس‌الله نفسهما الزکیه، مکتب تهران نضج و اعتلایی گرفت و به‌تدریج آشنایی با فلسفه غرب هم پیدا شد. در واقع، تنها در این دوره بود که به راستی با فلسفه و کلام و فرهنگ حکمی غربیان به طور جدی سروکار یافتیم. در دوران ماقبل مشروطیت و عصر پادشاهان قاجار، کوشش دانشوران ما بیش از ترجمه «کتاب دیاکرت» توسط ملاالعاذر و گوبینو و امثالهم نبود و آثار و آرای کانت و هگل و فیلسوفانی نظیر ایشان، اصلا وارد فضای فکر ما نشد. شگفت آنکه سفر کانت به ایران که بیش از همه به آن نیاز داشتیم دیرتر از همه صورت گرفت.

خلاصه اینکه پس از آشنایی اولیه با فلسفه و کلام غربیان، به‌تدریج بخشی از دانشجویان و پژوهشگران ایرانی به خود آمده و کوشیدند درس فلسفه و مدرسه حکمت را سامان بهتری بخشند و منابع عالی‌تری در اختیار دانشجویان ایرانی قرار دهند. پس از ذکاءالملک فروغی و کارهای بی‌مانندش در این زمینه، در دانشگاه تهران، علیمراد داوودی، منوچهر بزرگمهر، محمود شهابی، مرتضی مطهری، یحیی مهدوی، حمید عنایت و تعداد پرشماری از استادان به تالیف و ترجمه آثار مفید پرداختند و الحق‌والانصاف طلایه‌دار نهضت ترجمه و پژوهش‌های آکادمیک در عرصه کلام نوین و حکمت، همین‌ها بودند. استاد عزیز و دانشور ما، دکتر جهانگیری نیز یکی از همین عزیزان و پیشگامان تالیف و تدریس و ترجمه دانشگاهی بود. آثارش درباره ابن‌عربی، اسپینوزا و فرانسیس بیکن درجه اول است و به خصوص درباب حکیم هلندی و علم اخلاق در فلسفه غرب، مراجع درجه اولی از قلم استاد صادر شده که مایه قدردانی و موجب روشنی اندیشه‌مان بوده و هست. اخیرا مقالات پراکنده محسن جهانگیری در سه مجلد و به صورت مضبوط و موضوع‌بندی شده از سوی انتشارات حکمت منتشر شده و از نظر اهمیت همه این مقالات مهم‌اند و در زمره منابع مفید کلام، فلسفه، عرفان و دین‌پژوهی محسوب می‌شوند. در هر دو حوزه فکر اسلامی ایرانی و غربی نیز اهمیت دارند بعدا که فهرست مقاله‌های هر جلد ذکر شود، خوانندگان بر این اهمیت صحه خواهند نهاد. افزون بر این، ناشر بسیار کار بجایی کرده و این مقاله‌ها مدت‌ها از دسترس علاقه‌مندان به دور بود. برخی در نشریات نایاب دانشگاهی ماقبل انقلاب چاپ شده و چند تا نیز در مجلات کم‌نام و نشان که اینک اثری از هیچ یک نیست.

ما گاهی نسخه زیراکسی آنها را می‌یافتیم و به دشواری مورد بهره‌برداری قرار می‌دادیم. اینک مجموعه‌های مفید از مقاله‌های استاد فاضل ما در سه جلد یکجا در دسترس است و این هدیه و ارمغان خوبی برای همه کسانی است که قدر و اهمیت کارهای جهانگیری را به خوبی می‌شناسند. پیش از معرفی کتاب‌ها، ذکری از زندگی استاد می‌شود: محسن جهانگیری، در سال ۱۳۰۸ در شهر قزوین‌ زاده‌شد. وی علاوه بر تحصیلات حوزوی، دارای دکترای فلسفه محض از دانشگاه تهران است که در سال ۱۳۵۲ گرفته. وی عضو هیات علمی دانشگاه تهران و استاد ممتاز آنجاست و کار تدریس حکمت و فلسفه را از همان سال‌ها که دکترا می‌خواند آغاز کرد، یعنی اواخر دهه ۴۰. از سال ۱۳۶۹ مقام استادی یافت و در سال ۱۳۸۱ در دومین همایش چهره‌های ماندگار به عنوان چهره ماندگار در رشته فلسفه برگزیده و معرفی شد. محسن جهانگیری در محضر علامه محمدحسین طباطبایی حکیم و مفسر بزرگ شیعه در عصر ما تحصیل کرده و همدرس نامدارانی چون آقا موسی صدر، آقا سیدجلال‌الدین آشتیانی، مرحوم مرتضی مطهری و دیگر بزرگان حکمت بوده است.

موضوع رساله دکترای او «مقایسه وحدت وجود در عرفان ابن‌عربی و وحدت جوهر در فلسفه اسپینوزا» بوده که این رساله با راهنمایی احمد فردید و مشاوره دکتر سیدحسین نصر و دکتر جلیلی در سال ۱۳۵۳ بحث و با درجه ممتاز تصویب شد. محسن جهانگیری پیش از اخذ لیسانس تا سال ۱۳۳۶ در دبیرستان‌های تهران تدریس می‌کرد. همزمان از دانشوران روزگارش بهره می‌گرفت و در قم و اصفهان و تهران در کلاس‌های ادبیات و حکمت و منطق و کلام و اصول فقه و ... حاضر می‌شد و تلمذ می‌کرد. استادان برجسته و چهره‌های درخشان و یگانه‌ای همچون آیت‌الله خوانساری، آیت‌الله کوه‌کمره‌ای، آیت‌الله بروجردی و علامه طباطبایی در حوزه علمیه قم، آقای مفید در اصفهان و استادان شهابی، مشکوه، حمیدی‌سبزواری، هوشیار، جلالی، شعرانی، فردید و یحیی مهدوی در تهران به گردن او حق آموزگاری داشته‌اند. از سال ۱۳۵۲ به بعد، جهانگیری نه تنها در دانشگاه تهران، بلکه در دانشگاه شهید بهشتی نیز به تدریس پرداخت و تا امروز عضو هیات علمی گروه فلسفه آنجا نیز هست. آثار او متعدد است و به ویژه درباره اسپینوزا و ابن‌عربی کتب مهمی تالیف و ترجمه کرده است. از جمله: «احوال و آثار و آرای فرانسیس بیکن» فیلسوف تجربه مذهب انگلیسی، ترجمه کتاب «اخلاق» باروخ اسپینوزا و «محیی‌الدین بن عربی» که تک‌نگاری منحصربه‌فرد و جالبی درباره عارف بزرگ و نامدار دوره میانه در سرزمین‌های غرب اسلامی است. اما اثر سه جلدی مجموعه مقالات، شامل اینهاست: ۱- کلام اسلامی؛ ۲- عرفان و فلسفه اسلامی و ۳- فلسفه غرب. در مجموعه کلام اسلامی، این مقاله‌ها در بین دو پرانتزِ کتاب یعنی مقدمه و نمایه در ابتدا و انتهای اثر دیده می‌شود: مذهب ارجای دین سیاسی و کلامی، فلسفی در اسلام و ظهور واصل‌بن‌عطا، ابوالهذیل علاف، نظام؛ متکلم متادب معتزلی، نظام متکلم متفلسف، آرای کلامی جاحظ، ابوالحسن اشعری، پیدایش علم کلام و منزلت آن در میان علوم، کلام قدیم، کلام سنی و منازعات الهیاتی، قدریان نخستین، جبر و اختیار. جلد دوم به همین ترتیب، اما در دو فصل متفاوت‌الموضوع تنظیم شده است. ابتدا بخشی به نام فلسفه اسلامی، شامل این فصول یا مقاله‌ها: سقراط حکیم از دید حکمای ایرانی، خرده‌گیران ابن سینا، غزالی: مابعدالطبیعه، حکمت اشراق.

و سپس عرفان اسلامی، دربردارنده این سرفصل‌ها و مطالب: عرفان ابن سینا یا نظر ابن سینا درباره عرفان، ابن‌عربی، مکتب ابن‌عربی، معرفی کتاب «ترجمان الاشواق» ابن‌عربی، مقام زن در عرفان ابن‌عربی در حدود شریعت، وحدت دین و اختلاف شرایع از دیدگاه ابن عربی، ملاصدرا شارح متفلسف ابن عربی، مفهوم انسان کامل و مصادیق آن در عرفان نظری محیی‌الدین‌ابن‌عربی، شرح احوال و ذکر آثار و نقل افکار شیخ بهایی و محیی‌الدین ابن عربی. و سرانجام، واپسین کتاب نیز شامل مقاله‌هایی درباره استادان و چهره‌ها و مسایل و موضوعات فلسفه فرنگی و جدید است و این مقاله‌ها و عناوین در آن به چشم می‌خورد: دکتر کریم مجتهدی آن‌طور که من می‌شناسم، فرانسیس بیکن و طبقه‌بندی علوم، روش فرانسیس بیکن، شرح اصول فلسفه دکارت، زندگی‌نامه اسپینوزا (دو مقاله)، روش‌های اسپینوزا، اقسام علم و مسایل مربوط به آن از نظر اسپینوزا، علیت الهی در فلسفه اسپینوزا، علت غایی و غائیت در نظام فلسفی اسپینوزا، طبیعت به صورت نظام حالات در فلسفه اسپینوزا، اختیار و مسایل مربوط به آن در فلسفه اسپینوزا، مفاهیم و مسایل اخلاقی در فلسفه اسپینوزا، انیشتین پیرو اسپینوزا و جوهر. به این ترتیب ۱۲ مقاله کتاب کلام اسلامی و ۱۴ مقاله عرفان و فلسفه اسلامی و ۱۵ مقاله کتاب فلسفه غرب، مجموعه ۴۱ مقاله بسیار مفید و مهم و ارزشمند را در اختیار خوانندگان علاقه‌مند به مباحث معنوی و حکمی و عرفانی در جهان ایرانی و تمدن اسلامی و سپهر تفکر غربی قرار می‌دهد. «نثر» جهانگیری روشن و «طریقت پژوهشی» او دوری از حاشیه‌پردازی و زیاده‌گویی است.

کارش در اسپینوزا‌پژوهی که بخش اعظم مقاله‌های جلد سوم را تشکیل می‌دهد بسیار ممتاز و در زمینه کلام اسلامی نیز نکته‏سنجی‌ها و تازه‌یابی‌ها دارد که نشان‌ دهنده ذهن جستجوگر و دقت عالمانه اوست. مجموعه مقالات استاد جهانگیری، اثری خواندنی و پرمایه است و اتفاقا در سنوات اخیر در انتشارات حکمت هم تحولی چشمگیر به وجود آمده که اگر در غلط‌گیری کتاب‌هایی نظیر همین سه‌گانه ارزشمند، دقت بیشتری مبذول دارند، اعتبار گزافی به دست خواهند آورد. مقالات کتب استاد جهانگیری را می‌توان جداگانه یا به ترتیب خواند. اما مسلم است که وجود آنها در کتابخانه پژوهشگران و دانشجویان علاقه‌مند به این مباحث، منبع موثق و مطمئنی است و ضمنا نیازمند صرف وقت بسیار برای یافتن و مطالعه موضوع نیز نخواهد بود. سرفصل‌ها و موضوعات روشن است و در مقاله‌ها به قدر کفایت بحث شده است و حاشیه و اطاله کلام هم در آنها نیست. برای استاد بزرگوار حکمت و فلسفه، جناب دکتر جهانگیری از خداوند یگانه‌طلب عمر طولانی و صحت جسم و نفس دارم. والسلام.

سیدمسعود رضوی‌فقیه