اندیشه های بهشتی

شهید بهشتی درباره نقش هدایت در زندگی انسان این گونه می گویدکه انسان در انتخاب راه زندگی و پیمودن راه زندگی به هدایت, راهنمایی و رهبری احتیاج فراوان دارد

یکی از سرمایه‌های بزرگ و گرانبها برای یک ملت آثار فکری واندیشه‌های تابناک متفکران و اندیشمندان آن ملت است.‌آثار ارزشمند عالمان و اندیشمندان اسلامی از آنجا که ثمره و حاصل سال‌ها تحقیق در ژرفای معارف دین و فرهنگ درخشان اسلامی است و نیز از آنجا که بر اساس مقتضیات زمان و نیازهای اعصار و نسل‌های گوناگون از اصول و مبانی و قوانین ثابت دین نشات گرفته است، راهگشای رشد و کمال همه جانبه انسان در تمام شئون حیات مادی و معنوی بوده و لذا محتاج به پاسداری و صیانت است. از این رو ضرورت تعمق در آثار فکری اندیشمندانی که هم از دانش و بینش ژرف و هم از شیوه‌های مفید و ارزنده در استخراج قوانین و دستورالعمل‌های دینی بهره برده‌اند، بیشتر احساس می‌شود.

تاملی دراندیشه‌های شهید آیت‌‌الله بهشتی نشانگر آن است که ما با مردی اندیشمند روبرو هستیم که با همسویی نظام دینی و اعتقادی با مسائل اجتماعی روز و جریان‌های فکری، فصل جدیدی را در اندیشه اسلامی رقم زده است. در این مقاله امید است گوشه‌هایی از اندیشه‌های این شهید عالیقدر را بیان کنیم تا بیشتر با عقاید و آرای این شهید بزرگوار آشنا شویم.

● مراحل اساسی تشکیل یک نهضت

شهید آیت‌‌الله بهشتی مراحل اساسی تشکیل یک نهضت اجتماعی را این گونه بیان می‌کند که هر نهضت برای شکل‌گیری از چهار مرحله می‌گذرد که مرحله اول در تشکیل یک نهضت اجتماعی، پیدایش یک ایده جدید وتازه است و این ایده اجتماعی ممکن است کاملا جدید و بی‌سابقه باشد ویا ممکن است ایده سابقه‌داری باشد که ریشه در تاریخ دارد ولی به صورتی جدید و با نشان دادن کیفیت تطبیق این ایده سابقه‌دار، بر شرایط جدید زمانی و مکانی عرضه شود.

تقریبا می‌توان گفت که غالب ایده‌های اجتماعی اعم از ایده‌هایی که رنگ دین داشته یا ایده‌هایی که ساخته و پرداخته فلسفه و فکر انسانی باشد، کم و بیش در تاریخ انسانیت سابقه دارند، به طوری که در عصر ما در انتظار یک ایده صددرصد نو نشستن چندان موجد به نظر نمی‌رسد.

شهید بهشتی خاطرنشان می‌کند که در عصر ما و در شرایطی که ما در آن زندگی می‌کنیم منظور از یک ایده جدید و تازه غالبا همان راه‌های یافتن تطبیق در شکل جدیدی از عرضه یک ایده سابقه‌دار توام با کوشش فکری تازه در یک منطقه یا در مجموع جهانی اطراف ماست.

یک ایده ممکن است توسط یک فرد تحقق یابد و یا این ایده به وسیله یک گروه عرضه شود اما معمولا ایده‌های بزرگ به صورت ایده یک شخص و فرد شناخته شده است و هنوز ما ایده‌ای که توسط یک گروه عرضه شده و جایی در جامعه بشری باز کرده باشد در میان ایده‌های معروف اجتماعی نمی‌شناسیم.

از آنجا که ما می‌توانیم آینده را بر اساس گذشته پیش‌بینی کنیم به احتمال قوی در آینده نیز ایده‌های نو به وسیله افراد عرضه خواهد شد ولی هیچ‌گاه نمی‌توان امکان قابل توجه عرضه ایده جدید را به وسیله گروه‌ها در آینده نادیده بگیریم و بگوییم اصلا چنین چیزی در آینده ممکن نیست و خلاف قاعده و عقل در جامعه انسانی به شمار می‌رود.

وی به این نکته نیز معتقد است که ایده تازه و جدیدی که عرضه می‌شود، بدون شک با شرایط زمان و مکان پیوند و ارتباط داردیعنی شرایط زمانی و مکانی با ایده‌ای که عرضه می‌شود بیگانه نمی‌تواند باشد، اما وی از این نکته نیز غافل نیست که هرگز نمی‌توان تاثیر شرایط زمان و مکان را در پیدایش ایده‌های مترقی و پیرو صددرصد باز شناخت. برای اینکه به طور مسلم بر حسب بررسی‌های تاریخی درخواهیم یافت که در شرایط مساوی زمان و مکان عرضه دو ایده متضاد به وسیله دو متفکر زیاد خارج از ذهن نیست. اگر قرار باشد پیدایش ایده تابع شرایط زمان و مکان باشد و شخص صاحب ایده و خصوصیات او نقش موثری در به وجود آمدن یک ایده نداشته باشد پس در شرایط محیطی عمومی و مساوی از فکر دو متفکر قوی، باید ایده های مشابهی تراوش کند. این نشان می‌دهد که شرایط زمانی ومکانی خارجی ممکن است روی دو فکر تاثیر متضاد بگذارد. اما از این نکته نباید دور شد که یک ایده اجتماعی نو، کم وبیش با شرایط زمانی و مکانی خودش در ارتباط است.

ایده‌ها تحت شرایط زمان و مکان از سرچشمه فکر یک انسان تراوش می‌کند. نقش استعداد‌های انسانی شخص و صاحبان ایده در پیدایش یک ایده نقش بسیار موثری دارد که نباید از آن غفلت کرد. ایده‌ جدیدی که به وسیله یک فرد در جامعه و در محیط عرضه می‌شود به شرطی می‌تواند در آن محیط جا باز کند و از موفقیت برخوردار گردد که آن ایده برای تبیین مسائل اساسی روز قدرت کافی داشته باشد.ایده‌ای که نتوان از عهده تبیین مسائل اساسی که بشود با آن دست به گریبان شد برآید، معمولا از پیروزی قابل توجهی برخوردار نمی‌شود و یا حتی ممکن است بزودی از پای درآید.

شهید بهشتی موفقیت ویا عدم موفقیت یک ایده را در هماهنگی ایده با شرایط زمان ومکان این گونه بیان می‌کند که ایده باید دارای هماهنگی حلال وتبیین کننده داشته باشد.

وی نخستین مرحله ونخستین دوره یک نهضت را عرضه سری یک ایده در افرادی می‌داند که امید گرویدن به ایده را دارند. در اسلام، پیامبر مکرم اسلام بر حسب آنچه ما در تاریخ اسلام می‌شناسیم در سه سال اول، ایده اسلام را بر افرادی عرضه می‌کرد که کم وبیش به آنها امید گرایش داشت.

اما اگر عرضه ایده به صورت همگانی و علنی در پیدایش ایده جدید نباشد، نمی‌توان گفت که نهضتی واقعا شروع شده است . بنابراین مرحله اساسی یک نهضت عرضه آن به صورت علنی بر دیگران است. آیت‌‌الله بهشتی مرحله دوم را به وجود آمدن هسته‌ای از افراد مومن به این ایده می‌داند. ایجاد چنین هسته‌ای معمولا به دو طریق انجام می‌شود، اول باعرضه کردن علنی ایده جدید و دوم تماس های شخصی با افرادی که کم و بیش دارای استعداد و تمایل به نظر می‌رسند. مسئله مهم این است که در این هسته اصلی و عناصر تشکیل دهنده آن باید تا آنجا که میسر است دقیق و حتی در یافتن این عناصر سخت‌گیر بود.

آیت‌‌الله بهشتی برای این هسته وظایفی را برشمرد که عبارتند از:

۱) جستجوی افراد و گروه‌های جدید که با پیوستن آنها حد نصاب لازم از نیروی فکری و اجرایی برای شروع مرحله سوم به دست آید.

۲) کاوش درباره نقطه شروع و انتخاب مناسب‌ترین محل و واحد مکانی واجتماعی برای پیاده کردن و تحقق بخشیدن به ایده جدید.

۳) تحقیق درباره جزئیات نقشه مربوط به پیاده کردن ایده جدید بر اساس دو بند اول و دوم.

وی کار گروه متشکل هسته اصلی نهضت در مرحله دوم را تلاش دسته جمعی علمی تحقیقی همراه با هوشیاری و واقع‌بینی برای شناخت شرایط زمان و مکان عصر خویش می‌داند که باید سعی کنند مناسب‌ترین منطقه را برای نقطه شروع در اجرا و تحقق بخشیدن ایده انتخاب کنند.

وی در جایی بیان می‌کند که از خواص مهم مرحله دوم برخوردها و اصطکاک‌های فکری است که زمانبر است و هسته اصلی نهضت به طوری عادی باید این مطلب را پیش‌بینی کند تا نیروی لازم برای این اصطکاک‌های فکری را به وجود آورد.

مرحله سوم مرحله ورود به عمل و شروع به فعالیت‌ پیگیر برای تحقق بخشیدن به این ایده است. آغاز این کار از مناسب ترین منطقه‌ای است که در مرحله قبل برای شروع کار معین شده است. این مرحله از مراحل بسیار خطرناک و حساس یک نهضت است.

ابوالفضل جلال

منابع:

۱ - سخرانی‌های شهید آیت‌‌الله بهشتی

۲ - لیبرالیسم از دیدگاه شهید بهشتی، کار و کارگر،۷‌ تیر ۱۳۷۶، ص ۱۰

---