تزیینات پوشاک در ایران

پروین بابایی، سارا اسد فلسفی زاده

تزیینات بخشی قابل توجه از لباس بوده و طراحی تزیینی یا دکوراتیو بخش الحاقی و تکمیلی طراحی لباس است. این بخش باید متناسب با ساختار و نیز جنس لباس طراحی شود. مثلاً سوزندوزی های منطقه ممقان از آنجا که روی پارچه مخمل انجام می شود درشت بوده و با نخهای ضخیم تر دوخته می شود. در حالی که دوخت نقوش بر پارچه لباس های حریر و ابریشمی به نخ های ظریف نیازمند است و لاجرم نقوش ریزتر و پرکارتری

 

توسط آن می توان ایجاد کرد. باید توجه داشت که استفاده از روش های سنتی تزیین پوشاک به هیچ وجه به معنی تکرار نقش ها در طی زمان نیست. مثلاً سوزن دوزی بلوچستان با آنکه از قدمت قابل توجهی برخوردار است، اما همواره با آفرینش موتیف های جدید همراه است تا جایی که یکی از نقوش سوزن دوزی بلوچ «توپ علی دایی» نام گرفته است. بنابراین از روش های سنتی به طرق مختلف می توان برای آراستن پوشاک استفاده کرد. نقوش تزیینی پوشاک در ایران معمولاً مشتمل بر چهار گروه عموده است:

1-طرحهای استیلیزه

این طرح ها از گلها و گیاهان اقتباس و متناسب با ذوق و سلیقه مردم هر منطقه طراحی شده اند. در سوزندوزی های متنوعی که بر لباس قوم ترکمن یا بلوچ دیده می شود، از این شیوه طراحی استفاده می شود. این سوزندوزی ها در قسمت یقه، سر آستین و لبه دامن لباسها کاربرد دارد. گاهی سطح پارچه نیز با سوزندوزی پوشانده می شود. علاوه بر نقوش گلها و برگها، یکی از مهمترین نقوش تزیینی ایرانی نقش بته جقه است. این نقش هم به صورت سوزندوزی و هم در بافت پارچه ها استفاده می شود. بته جقه در پته کرمان به صورت سوزن دوزی، پارچه های ترمه به صورت بافت و در پارچه های قلمکار و مخملی به صورت چاپی کاربرد دارد. در برخی مناطق ایران مانند منطقه ممقان سوزندوزی های ساده تری بر روی لباس انجام میشود که تلفیقی از نقوش هندسی و انتزاعی است.

2-طرحهای هندسی:

نقوش هندسی از زیباترین و ساده ترین نقوش تزیینی در پوشاک ایرانی هستند. این طرح ها به صورت چهارخانه ای در بافت منسوجات، و به صورت سوزندوزی در پوشاک بلوچ مشاهده می شود. سوزندوزی موسوم به «درویش دوزی» یکی از ساده ترین و در عین حال ظریف ترین سوزندوزی های سنتی ایران است. پته دوزی کرمان نیز دارای طرحهای هندسی زببایی است. گاهی خطوطی ضربدری شکل بر قسمتهایی از لباسهای سنتی دوخته می شود که نقشی لوزی لوزی ایجاد می کند. این نوع دوخت در لباس محلی ابیانه مشاهده می شود. تزیینات هندسی بر پوشاک ایران باستان مکرراً دیده می شود. در دوره اسلامی نیز طرحهای هندسی جایگاهی ویژه در هنرهای تزیینی و از جمله تزیین لباس یافتند. همچنین طرح های مدالی که سطح پارچه را با بیضی یا دایره هایی که به صورت متوالی نقش شده اند می پوشانند، از مشخصه های پارچه های ایرانی است.

3-طرح های طبیعی (نقوش انسانی، جانوری و گیاهی):

بر قدیمی ترین بافته های ایران یعنی فرش پازیریک، مردانی سوار بر اسب نقش شده اند. نقوش تزیینی در ایران در تمام هنرها تقریباً مشابه هستند و از این رو در پارچه ها نیز از نقش جانوران و انسان استفاده شده است. در پارچه های دوره ساسانی نقش انسان و پرندگان و حیواناتی مانند شیر دیده می شود. در دوره های بعدی نیز نقوش انسانی و حیوانی به کرات در پارچه ها مشاهده می شوند. در پارچه های دوره صفوی نقوش انسانی و نقوش شکارگاهی به وفور دیده می شود.

4-طرحهای تلفیقی

این طرحها شامل انواع گلها و حیوانات افسانه ای مانند شیر بالدار، سیمرغ و اژدها می باشد. نقش شیر بالدار از قدیمی ترین نقوش تزیینی پارچه و لباس است که نمونه های آن را در پارچه های دوره ساسانی به وفور مشاهده می کنیم. نقش اژدها در دوره ایلخانی از هنر چین اقتباس شد. در پارچه های ایران نقوش اژدها و سیمرغ به وفور به چشم می خورد.

تکنیک های تزیین لباس:

در تزیین پوشاک از تکنیک های مختلفی استفاده میشود. این روش ها با توجه به جنس پارچه و نوع و کاربرد لباس و شیوه زندگی مردم هر منطقه انتخاب و به کار گرفته می شود:

-سوزندوزی

یکی از تکنیک های نقش پردازی لباس، سوزن دوزی است. مصالح و طرح سوزن دوزی ها متناسب با جنس پارچه و نوع لباس انتخاب می شود. بعضی از مناطق ایران سوزن دوزی رواج چندانی ندارد، اما در برخی مناطق مانند بلوچستان سوزندوزی ها آنچنان متنوع است که هر موتیف نام جداگانه ای داشته و دارای روش دوخت متفاوت است. از آنجا که سوزن دوزی اغلب پیشه ای زنانه است، به نظر می رسد سوزندوزی بیشتر در مناطقی که زنان اغلب در منزل بوده و فراغت بیشتری داشته اند رواج یافته است.

-چاپ

چاپ یکی از تکنیک های تزیین لباس سنتی ایران است. تکنیک چاپ در روسری های کلاغه ای و ابریشمی منطقه آذربایجان به کار می رود؛ بویژه در منطقه اسکو که پارچه های ابریشمی بافته می شود از این تکنیک برای نقش انداختن بر پارچه استفاده می شود. علاوه بر این چاپ های معروفی همچون قلمکار نیز در سطح وسیعی متداول بوده و بر روی پارچه توسط این تکنیک نقش ایجاد می کردند.

-تکه دوزی

تکه دوزی یکی از ابتدایی ترین روشهای تزیین لباس است. در این روش تکه های رنگی از پارچه های مختلف با الگوها و شکلهای خاصی روی لباس دوخته می شود. گاهی تکه های پارچه به شکل نوارهای باریکی بریده شده و به لبه دامن ها یا سر آستین لباس دوخته می شود. این تکنیک در دامن های مردم گیلان موسوم به لباس قاسم آبادی به زیبایی استفاده می شود. تکه دوزی در پیش سینه و دامن لباس های محلی آذربایجان نیز استفاده می شود.

-تزیینات متفرقه:

در بسیاری از مناطق ایران بویژه در مناطق روستایی از تزیینات حاضر و آماده مانند انواع مهره، سکه، پولک و نوارهای پارچه ای برای تزیین لباس استفاده می کنند. قدمت برخی تزیینات به دوران مادها و پیشتر می رسد. به عنوان مثال در دوران مادها لباسهایی با زنگوله هایی در لبه دامن پوشیده می شده است. همچنین در سفرنامه ها به استفاده زنان از سکه برای تزیین لباس خود اشاره شده است. بخصوص استفاده از سکه در لباس بسیاری از اقوام ساکن فلات ایران از جمله کردها، لرها، عشایر آذربایجان، قشقایی ها، خراسان، سمنان، گیلان و ترکمنها مشاهده می شود. استفاده از انواع پولک های تزیینی در میان اقوام کرد رواج گسترده ای دارد. همچنین انواع مهره های فلزی، شیشه ای و حتی پلاستیکی در تزیین لباسهای کردی، ترکمنی و ... کاربرد دارد. نوار دوزی نیز از تزیینات قابل توجه در پوشاک ایرانی است. این نوار ها در گذشته از پارچه بریده شده و با گلدوزی یا منجوق دوزی منقش می شدند. امروزه از نوارهای آماده استفاده می شود. ساختن انواع منگوله ها و متصل کردن آنها به لبه روسری ها یا یقه لباس نیز جزو تزیینات پوشاک سنتی است. منگوله ها بیشتر در منطقه غرب کشور و نیز پوشاک محلی منطقه قوچان مورد توجه هستند.

 

 

آدرس صفحه: http://www.anthropology.ir/node/24792

ایمیل: [e-mail]

 

دوست و همکار گرامی
چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد.

کمک های مالی شما حتی در مبالغ بسیار اندک، می توانند کمک موثری برای ما باشند:

شماره حساب بانک ملی:
0108366716007

 شماره شبا:
 IR37 0170 0000 0010 8366 7160 07

 شماره کارت:
6037991442341222

به نام خانم زهرا غزنویان