مراقب باشید وجدان درد نگیرید

تو باید به من بگویی چه کاری را انجام دهم چه کاری خوب است و کدام کار را نمی پسندی تو باید راه را برایم مشخص کنی

تو باید به من بگویی چه کاری را انجام دهم؛ چه کاری خوب است و کدام کار را نمی‌پسندی. تو باید راه را برایم مشخص کنی.

باید بگویی از کدام طرف بروم، چطور بروم و چطور بیایم که ناراحت نشوی. چون اگر تو از دستم دلخور شوی، اگر تنبیه ام کنی و اگر من را تنها بگذاری، زندگی هم برایم تمام می شود. زندگی بدون تو معنایی ندارد. تو که «وجدان» من هستی، تو باید راه درست را نشانم دهی. نباید تنهایم بگذاری.

● باوجدان ها در خانواده تربیت می شوند

بعضی ها انگار زندگی را دوست ندارند؛ انگار می خواهند تنها بمانند و راه را نشناسند. همان ها را می گویم که بویی از وجدان نبرده اند. انگار تاکنون دچار عذاب وجدان نشده اند. آنها نمی دانند با وجدان زندگی کردن چگونه است و چه رنگ و بویی دارد. عادت کرده اند که همیشه دنبال میل و هوس شان باشند. هر چند تعدادشان کم است، اما دیدن شان مایه گزیدن انگشت حیرت به دندان انسانیت است.

آنها روزگار می گذرانند، اما بدون وجدان؛ شاید هم با این اوضاع، معنای واقعی زندگی را هیچ وقت درک نکنند اما به این گذران توخالی و پوچ عادت کرده اند. چون هیچ گاه معنای وجدان را نفهمیده اند، حضورش را درک نکرده اند و لذت همراهی با آن را نچشیده اند. آنها از لذت حضور وجدان بی بهره هستند.

این گروه نقش این مدیر و معلم درونی را به کلی نادیده می گیرند و آن را از زندگی شان حذف می کنند. فقط به این دلیل که باور دارند وجدان داشتن یا نداشتن دست خودشان نیست. از نظر آنها هر کس با وجدان متولد شود تا آخر هم با وجدان زندگی می کند و هر کس وجدان نداشته باشد، محکوم به نوع دیگری از زندگی، بدون حضور وجدان است.

اینها همه در حالی است که دکتر حسین ابراهیمی مقدم، روان شناس و استاد دانشگاه در گفت وگو با «جام جم» بر نقش خانواده در ایجاد و تقویت وجدان فردی و جمعی تاکید می کند و حضور والدین را در این زمینه موثر می داند.

او در تعریف وجدان، می گوید: زمانی که انسان متولد می شود، با یک احساس روانی خاص پا به این دنیا می گذارد که آن را «ذات» یا «نهاد بشر» می نامند؛ این نهاد نیز براساس اصل لذت عمل می کند. در زندگی انسان ها، همین اصل لذت است که ما را به سمت کارهایی سوق می دهد که همواره در نظرمان لذت بخش است و موجب می شود آنچه را برایمان خوشایند است، فوری و سریع طلب کنیم. در مقابل، اصل لذت موجب می شود انسان از موارد ناراحت کننده و آنچه درد و رنج در پی دارد، خود را کنار بکشد و از آنها اجتناب کند. اگر بخواهیم در این مورد مثالی را بیان کنیم می توان کودکی را تصور کرد که هنگام گرسنگی دوست دارد سریع غذای مورد علاقه اش را بخورد یا خیلی زود تصمیم می گیرد دستش را به سمت ظرف شیرینی روی میز ببرد و برعکس، اگر از چیزی ناراحت شده باشد، خیلی سریع می خواهد از آن دور شود. زمانی که همین کودک کم کم رشد می کند و بزرگ تر می شود، دستورهای بزرگ ترها مانند پدر و مادر و معلم هایش با اصل لذت رقابت می کند. حالا پدر و مادر هم برای او باید و نبایدهایی را تعیین می کنند و از او خواسته هایی دارند که شاید مطابق لذت هایش نباشد. به عنوان نمونه، اگر کودک گرسنه باشد گاهی نباید غذایش را بخورد تا بقیه اعضای خانواده هم سر سفره جمع شوند و در اینجاست که یک «منِ برتر»، «فراخود» یا «وجدان» در کودک شکل می گیرد.

با شکل گیری وجدان، پدر و مادر و بزرگ ترها بتدریج در وجود کودک درونی می شوند و حتی زمانی که آنها حضور نداشته باشند، کودک دستورات و قوانین شان را آموخته و اجرا می کند. در این شرایط دیگر نیازی نیست والدین یا معلم های کودک دائم برایش تعیین کنند چه کاری را انجام دهد و چه کاری را انجام ندهد. حالا وجدان کودک شکل گرفته و نمی گذارد مرتکب رفتارها و اقدامات اشتباه شود.

آن طور که این روان شناس می گوید وجدان که به این ترتیب در وجود کودک شکل می گیرد، موجب می شود زمانی که او به دوران نوجوانی، جوانی و بزرگسالی هم می رسد از کارهای خلاف اخلاق و قانون پرهیز کند. در این مواقع، حتی اگر کار خلافی انجام دهد مانند زمانی که پدر و مادر او را تنبیه می کردند، خودش را تنبیه می کند و احساس گناه و عذاب وجدان در وجودش ایجاد خواهد شد.

● وجدان داشته باشید حتی موقع کار

وقتی پای وجدان به میان می آید، بعضی از افراد فکر می کنند این اخلاق فقط هنگامی که در خانه هستند و با اعضای خانواده شان سر و کار دارند، باید مورد استفاده قرار گیرد. در حالی که وجدان انواع مختلفی دارد و وجدان کاری هم یکی از آنهاست که به ما تلنگر می زند در محل کار هم باید با وجدان عمل کرد.

اما چطور می شود که بعضی ها در محیط کار وجدانشان را زیر پا می گذارند و صدای فریادش را نمی شوند؟

دکتر ابراهیمی مقدم در پاسخ به این پرسش، می گوید: ممکن است کسی به عنوان کارمند یا کارگر براساس اصل لذت، ترجیح بدهد کمتر کار کند و حقوق بیشتری بگیرد. همچنین ممکن است بخواهد تا جایی که امکان دارد، از لذت های متناسب با کار مانند شوخی و خنده با همکاران، گفت وگوهای گروهی و... استفاده کرده و از کارش بزند. در حالی که اگر فرد، وجدان کاری داشته باشد از درون نهیبی به خودش می زند که کارها و وظایفش را درست و به موقع انجام دهد و در صورتی که اینچنین رفتار نکند عذاب وجدان سراغش خواهد آمد.

به همین دلیل است که بعضی از افراد همیشه در ساعات کاری مشغول کار هستند و با جدیت وظایف شان را انجام می دهند تا در پایان کار هم از پول و درآمدی که کسب می کنند، هم راضی باشند و هم وجدانشان آسوده باشد.

● وجدان داشته باشید، اما در حد تعادل

همان طور که گفته شد ، بعضی ها به زندگی بدون حضور وجدان عادت کرده اند و عده ای درست برخلاف اینها، در موارد مختلف چنان دچار عذاب وجدان می شوند که دیگر توانی برایشان باقی نمی ماند. خیلی ها فکر می کنند دسته دوم افراد موفقی هستند در صورتی که از نظر دکتر ابراهیمی مقدم هر دو گروه می توانند با مشکلات روحی متعددی روبه رو شوند. وی با ذکر مثالی در این مورد، توضیح می دهد: فردی که هم اصل لذت در او بسیار قوی است و هم عذاب وجدان، از نظر روانی دچار به هم ریختگی و دردسرها خواهد شد. این شرایط مانند درشکه ای است که دو اسب سرکش آن را از دو طرف می کشند. یکی از اسب ها می خواهد درشکه را به سمت چمنزار ببرد و دیگری در تلاش است تا به طرف جاده حرکت کند. در این موقعیت طبیعی است که درشکه از جایش تکان نخورد تا زمانی که درشکه چی ماهری، اسب ها را هدایت کند.

این روان شناس ضمن بیان این که در سیستم روانی انسان، «عقل»، «خرد» یا «اندیشه» نقش درشکه چی را ایفا می کند، یادآور می شود: انسان سالم وجدان کاری دارد و براساس آن به وظایف و کارهایش رسیدگی می کند. زمانی که کم کاری داشته باشد نیز احساس گناه و عذاب وجدان به او دست خواهد داد ولی این حس گناه نباید آنقدر شدید باشد که او را دچار افسردگی کند. به عبارت دیگر، هر فردی هم باید کار مناسبی داشته و به اندازه کافی کار کند و هم باید لذت ببرد و به فکر استراحت و پیشرفتش نیز باشد.

● وجدان تان را تقویت کنید

همان طور که گفته شد وجدان معمولاً در محیط خانواده شکل می گیرد و در اجتماع نیز بال و پر می گشاید و گسترش می یابد. به گفته دکتر ابراهیمی مقدم، کسانی که در محیط خانواده افراد باوجدانی نباشند، معمولا در محیط کار و اجتماع هم نمی توانند با وجدان عمل کنند.

این روان شناس به عوامل موثر در تقویت وجدان اشاره می کند و می گوید: الگوهایی که در زندگی افراد وجود دارد یکی از مهم ترین عوامل است.

زمانی که کودک، پدر و مادری با وجدان داشته باشد و رفتار آنها را در طول زندگی ببیند، از آنها چگونه زندگی کردن براساس وجدان را می آموزد و این الگو را برای خودش درونی می کند. تقویت ها نیز مورد دیگری است که باید به آن توجه شود. به این معنی که اگر فرد برای انجام کاری که در آن وجدان را در نظر گرفته است، تشویق شود و مورد تائید قرار گیرد این احتمال وجود دارد که باز هم چنین کارهایی را تکرار کند.

وی می افزاید: شناخت های کلان فرد هم در این زمینه تاثیرگذار خواهد بود. یعنی فردی که به این میزان از شناخت و باور رسیده باشد که در صورت داشتن وجدان و عمل کردن براساس آن، می تواند از جایگاه اجتماعی، موقعیت عرفی و... بهتری برخوردار باشد، بیشتر احتمال دارد که رفتارهایش را با در نظر گرفتن وجدان سامان دهد و کارهایش را با آن هماهنگ سازد. علاوه بر اینها، مضامین فرهنگی و معنوی نیز در این زمینه نقش مهمی خواهند داشت؛ به طوری که بسیاری از افرادی که از نظر مسائل معنوی و مذهبی ضعیف تر هستند، احتمال دارد وجدان ضعیف تری هم داشته باشند.

در این زمینه باید بیشتر آموخت و بیشتر دانست. به یقین علاوه بر خانواده، سیستم های رسمی آموزشی و رسانه ها نقشی جدی در این مورد دارند که باید برای تقویت آن برنامه داشت.

نیلوفر اسعدی بیگی