آسیب شناسی مطالعات قرآنی خاورشناسان

خاورشناسان در هر زمینه آثار فراوانی منتشر ساخته اند كه آن آثار, بازتاب های گسترده ای در میان مسلمانان داشته و مورد نقد و تحلیل قرار گرفته است مطالعات قرآنی آنان به دو محور قرآن و تفسیر برمی گردد

● شناخت پدیده خاورشناسی و منشأ آن

در تعریف استشراق گفته‏اند:

«العلم باللغات و الأدب و العلوم الشرقیهٔ.»(۱) و عالم به آن را مستشرق (خاورشناس) می‏گویند.

پدیده خاورشناسی یا استشراق، در اصطلاح، به مجموعه مطالعات مربوط به شرق اطلاق می‏شود؛ خواه این مطالعات به ملیتها و اقوام برگردد یا به ادیان و ادبیات. بدین‏سان مطالعات ایران‏شناسی، عرب‏شناسی، هندشناسی، چین و ترك‏شناسی و نیز اسلام‏شناسی، یا مطالعه ادیان و آیینهای كهن شرقی چون زرتشتی‏گری، بودیسم و ... همه در این مقوله می‏گنجد. البته اگر چه مصداق خاورشناسان فقط غربیها نیستند، امّا عادتا اكثر ایشان غربی‏اند.

ادوارد سعید در تعریف شرق‏شناسی می‏نویسد:

«شرق‏شناسی به رشته‏ای اطلاق می‏شود كه درباره شرق گفت و گو می‏كند، می‏نویسد و می‏آموزد. به عبارت دیگر، شرق‏شناسی رشته فعالیت كسی است كه در خصوص شرق مطالعه می‏كند و یافته‏های خود را در اختیار دیگران می‏گذارد... شرق‏شناسی علمی است كه درباره شرق قضاوت كرده و واقعیتهای آنها را بررسی و تفسیر می‏كند.»(۲)

● شرق در نگاه غربیان:

۱) مفهوم جغرافیایی؛ در این معنی، مراد از شرق همان آسیا، خاورمیانه باستانی و دنیای غیر اروپایی است.

۲) مفهوم ایدئولوژیكی؛ كه شرق مسلمان را در مقابل غرب مسیحی قرار می‏دهد.

۳) مفهوم سیاسی؛ به خطری اشاره دارد كه دنیای مسیحیت و غرب سرمایه‏داری را تهدید می‏كند.

● پیدایش خاورشناسی

زمان شروع مطالعات خاورشناسی از سوی غربیان دقیقا شناخته شده نیست. برخی رگه‏های آن را در یونان باستان جست و جو كرده و تاریخ «هرودت» را نوعی خاورشناسی دانسته‏اند. گاه خاورشناسی را میراث كنجكاوی‌ها و پژوهش‌هایی دانسته‏اند كه مسیحیان پس از پایان گرفتن جنگ‌های صلیبی در برابر فرهنگ اسلامی آغاز كردند...؛ ولی می‏توان گفت خاورشناسی به صورت جدی در قرن شانزدهم در اروپا شكل گرفت و در قرن هفدهم با اختصاص كرسی‌هایی به آموزش زبان عربی در فرانسه، انگلیس، آلمان، هلند، ایتالیا و ... آشكار گردید.(۳)

● انگیزه‏های خاورشناسان

یكی از صاحبنظران انگیزه‏های خاورشناسان را به سه دسته تقسیم می‏كند:

۱) انگیزه‏های تبشیری؛

۲) اغراض و اهداف استعماری؛

۳) انگیزه‏های علمی(۴).

این مطلب، یكی از موضوعاتی است كه نویسندگان مسلمان همیشه با تردید بدان نگریسته‏اند. گر چه برخی به این فعالیتها خوشبین بوده، امّا بیشتر ایشان بر تردید خویش پای فشرده و از آن تلقی بدبینانه داشته‏اند. تا آنجا كه به موضوع این مقاله مربوط است، مطالعات قرآنی و پژوهش در معارف آن توسط محققان و متفكران مسیحی، منحصر در خاورشناسان هم نبوده است. اگر چه جمع عمده‏ای از ایشان خاورشناسانی بوده‏اند كه بنا به طبیعت مطالعه فرهنگ شرقی و اسلامی باید به قرآن كتاب آسمانی مسلمانان توجّه می‏كردند، امّا گروه دیگر افرادی بودند كه اسلام‏شناسی یا دین‏شناسی رشته تخصصی آنان بوده و به این دلیل، به قرآن به عنوان یك كتاب مقدّس توجّه كرده‏اند و گاه بررسی معارف قرآنی توسط روحانیان رسمی كلیسا با هدف تقریب ادیان الهی و توجّه به جوهر ادیان انجام شده است كه البته این كار پرارزشی است ولی به ندرت كشیشان به آن پرداخته‏اند.

انگیزه‏ها هر چه باشد، نمی‏توان این پدیده را نادیده انگاشت و به بهانه مغرضانه بودن آنها، به تحلیل و پژوهش درباره آن نپرداخت؛ زیرا علاوه بر آنكه كنجكاویهای علمی انسانها ـ به هر انگیزه كه باشد ـ سهمی در بنای عظیم معارف بشری دارد، نگریستن در آنها باعث سود بردن از پژوهشهای عالمانه و توانایی بر تحلیل و پاسخگویی به موارد نادرست و غیر علمی می‏شود.

این مقاله، به صورت فشرده، به مسئله‏شناسی و آسیب‏شناسی روشهای مطالعات خاورشناسان در زمینه قرآن می‏پردازد.

● مسئله‏شناسی پژوهش‌های قرآنی خاورشناسان

مطالعات خاورشناسان در حوزه اسلام، ابعادی گسترده دارد و از میان آنها به قرآن، حدیث، تاریخ اسلام، فقه، فلسفه و سایر علوم می‏توان اشاره كرد.

خاورشناسان در هر زمینه آثار فراوانی منتشر ساخته‏اند كه آن آثار، بازتابهای گسترده‏ای در میان مسلمانان داشته و مورد نقد و تحلیل قرار گرفته است.مطالعات قرآنی آنان به دو محور قرآن و تفسیر برمی‏گردد. در مورد قرآن، شبهاتی پیرامون تاریخ و نیز علوم قرآن مطرح كرده‏اند كه از نقلش به رعایت اختصار صرف‏نظر می‏شود.

در مورد تفسیر می‏توان موضوعات مطالعاتی را به صورت زیر خلاصه كرد:

۱) شبهات آنها پیرامون تفسیر مأثور.

۲) تفسیر به رأی و دیدگاههای ایشان در خصوص آن.

۳) گاه آنچه از سوی خاورشناسان تفسیر نام گرفته، برداشتهای فرقه‏ای مثل تصوف و نظائر آن است.

تفصیل این موارد، مجال دیگری می‏طلبد.

● آسیب‏شناسی روش‌های خاورشناسان در روند مطالعات قرآنی

واقعیت آن است كه روش‏شناسی مطالعات قرآنی خاورشناسان به دو دلیل امری دشوار است:یكی اینكه نحوه عملكرد آنها در مطالعات قرآنی هماهنگ نیست. دیگر آنكه دامنه این مطالعات از حیث موضوع و زمان بسیار گسترده است. از این‏رو هدف ما در این بخش، تنها شناسایی برخی عناصرِ غالبا مشترك مشكل‏زا در روش آنان است كه در موضوعات زیر خلاصه می‏شود:

الف) ذهنیت‌ها و پیش‌فرض‌های آنان؛

ب) مراجعه نادرست به منابع و مراجعه به منابع نادرست (خطای مراجعه)؛

ج) خطا در استظهار از متون، برداشت‌ها، استنباط‌ها و استنتاج‌ها (خطای فهم).

منابع و مآخذ

۱ ـ ابن اثیر، الكامل فی التاریخ.

۲ ـ ابن جزری، النشر فی قراءات العشر.

۳ ـ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، بیروت، دارالكتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.

۴ ـ الصغیر، محمّد حسین علی، خاورشناسان و پژوهشهای قرآنی، ترجمه محمّد صادق شریعت، مؤسسه مطلع الفجر، ۱۳۷۲ش.

۵ ـ بلاشر، رژی، در آستانه قرآن.

۶ ـ حمدی، محمود، الاسلام و المستشرقون، قاهره، مكتبهٔ وهبه، ۱۴۰۴ق.

۷ ـ رضوان، عمر ابراهیم، آراء المستشرقین حول القرآن الكریم و تفسیره، ریاض، دارالطیبهٔ، ۱۴۱۳ق.

۸ ـ سحاب، ابوالقاسم، فرهنگ خاورشناسان، انتشارات كتاب سحاب.

۹ ـ سعید، ادوارد، شرق‏شناسی (شرقی كه آفریده غرب است)، ترجمه اصغر عسكری خانقاه ـ حامد فولادوند، تهران، انتشارات عطائی، ۱۳۶۱ش.

۱۰ ـ شلبی، عبدالجلیل، الاسلام و المستشرقون، قاهره، ۱۹۷۷م.

۱۱ ـ طبری، ابن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن.

۱۲ ـ عزوزی، حسین، دراسات فی الاستشراق و مناهجه، چاپ فاس، ۱۴۱۹ق.

۱۳ ـ گلدزیهر، مذاهب التفسیر الاسلامی، ترجمه عبدالحلیم نجّار، قاهره.

۱۴ ـ مقدادی، فؤاد كاظم، اسلام و شبهات المستشرقین، مجمع عالمی اهل بیت، ۱۴۱۶ق.

۱۵ ـ الندوی، ابوالحسن، الاسلام و المستشرقون.

پی‌نوشتها:

۱ ـ المنجد، ماده شرق.

۲ ـ ادوارد سعید، شرق‏شناسی، شرقی كه آفریده غرب است، ترجمه اصغر عسكری خانقاه ـ حامد فولادوند، ص ۶-۵.

۳ ـ طبقات المستشرقین، ص ۴؛ ابوالقاسم سحاب، فرهنگ خاورشناسان، ص ۱۲.

۴ ـ محمّد حسین علی الصغیر، خاورشناسان و پژوهشهای قرآنی، ترجمه محمّد صادق شریعت، ص ۱۷.

۵ ـ الاسلام و المستشرقون، ص ۱۲۶-۱۲۵، به نقل از: عمر ابراهیم روضان، آراء المستشرقین حول القرآن الكریم.

۶ ـ به نقل از: سید ابوالقاسم حسینی، «خاورپژوهان قرآن»، صحیفه مبین، سال هشتم، دوره دوم، ش ۲، ص ۴۲.

۷ ـ محمّد شامهٔ، الاسلام فی الفكر الغربی، ص ۸۶.

۸ ـ بنگرید به: حسین عزوزی، دراسات فی الاستشراق و مناهجه، ص ۵۴.

۹ ـ ابن حجر، فتح الباری، ج ۹، ص ۳۱۰.

۱۰ ـ بنگرید به: گلدزیهر، مذاهب التفسیر الاسلامی، ص ۷۸، ۸۳، ۹۰ و ۹۱.

۱۱ ـ همان.

۱۲ ـ ابن اثیر، الكامل، حوادث سال ۳۰؛ ابن جندی، النشر، ص ۷.

۱۳ ـ ابن حجر، فتح الباری، ج ۸ ، ص ۱۵.

۱۴ ـ بلاشر، در آستانه قرآن، ص ۵۶.

۱۵ ـ همان.

۱۶ ـ رژی بلاشر، در آستانه قرآن، ص ۷.

۱۷ ـ توبه / ۱۰۳.

۱۸ ـ به نقل از: عمر ابراهیم رضوان، آراء المستشرقین حول القرآن و تفسیره، ج ۱، ص ۸۳ .

۱۹ ـ الاسلام و المستشرقین، ص ۱۲۲-۱۲۱.

۲۰ ـ همان، ص ۹۱-۸۳ . مؤلّف تعدادی از خاورشناسان دارای این عقیده را نام برده است.

۲۱ ـ به نقل از: حسن حكیم باشی، «معرفی توصیفی شبهات و ردود حول القرآن الكریم»، پژوهشهای قرآنی، سال ۱۳۸۲، ش ۳۳، ص ۲۳۴.

منبع:فصلنامه مشكوهٔ، شماره ۸۱

نویسنده:زهرا اخوان صرّاف

---