جایگاه مدیریت زنجیره تامین SCM در سازمان ها

امروزه, سازمان ها در جهت رقابت مؤثر و کارا و کسب مزیت رقابتی, ملزم به ایجاد شبکه ای از تامین کنندگان شایسته اند تا بتوانند نیازمندی های گوناگون خود را در کمترین زمان و بالاترین کیفیت تدارک ببینند

امروزه، سازمان‌ها در جهت رقابت مؤثر و کارا و کسب مزیت رقابتی، ملزم به ایجاد شبکه‌ای از تامین‌کنندگان شایسته‌اند تا بتوانند نیازمندی‌های گوناگون خود را در کمترین زمان و بالاترین کیفیت تدارک ببینند. برخلاف گذشته، سازمان‌های تولیدی نمی‌توانند به صورت مستقل و بدون درنظر گرفتن شرایط پیرامونی خود، تنها بر کارایی درونی و منافع کوتاه‌مدت تاکید کنند.

سازمان های کنونی نیازمند هماهنگی دقیق برای تدارک مواد اولیه و تحویل بموقع به مشتری هستند تا بتوانند هزینه‌ها را کاهش دهند، دریافت وتحویل بموقع داشته باشند و در نهایت رضایت مشتری را کسب کنند. با توجه به موارد مطرح شده، مدیریت زنجیره تامین می‌تواند به عنوان راهکاری مؤثر و مفید در این زمینه مطرح شود. در این مقاله با بیان مفاهیم ضرورت‌ها و فرایندهای مدیریت زنجیره تامین می‌پردازیم.

● تعریف مدیریت زنجیره تامین

در تعریف مدیریت زنجیره تامین آمده است: «شبکه‌ای از سازمان‌ها، تجهیزات، مواد و فعالیت‌هایی است که تدارک، تولید و تحویل محصول یا خدمت را از مرحله تامین مواد اولیه تا تحویل به مشتری، در برمی‌گیرد». «شبکه‌ای از تسهیلات و توزیع ‌که تدارک و تأمین مواد اولیه و تبدیل آنها به محصولات نهایی یا واسطه‌ای و نیز توزیع آنها را برعهده دارد». این زنجیره شامل دو بخش عرضه و تقاضاست. تعیین این بخش‌ها به این نکته بستگی دارد که سازمان چه موقعیتی در زنجیره دارد. هرچه فاصله سازمان با مشتری کمتر باشد، بخش تقاضا کمتر و بخش عرضه، سهم بیشتری خواهد داشت. در این زنجیره دو نوع حرکت وجود دارد که عبارتند از: حرکت فیزیکی مواد و تبادل اطلاعات. حرکت فیزیکی مربوط به مواد می‌شود و ممکن است در برخی بخش‌های زنجیره، متفاوت باشد، اما تبادل اطلاعات تقریباً در سراسر چرخه متعادل است. مدیریت زنجیره تامین را می‌توان از سه لحاظ مورد بررسی قرار داد:

۱) ملاحظات استراتژیک که به چگونگی شکل‌دهی، طراحی، ساخت یا خرید، مشارکت با دیگر سازمان ها و دیگر موارد مهم و اثرگذار توجه دارد. این ملاحظات، به بررسی آثار مهم تشکیل زنجیره بر ایجاد مزیت رقابتی می‌پردازد.

۲) ملاحظات تاکتیکی که به تعیین سیاست‌هایی در حوزه‌های موجودی، کیفیت، تدارکات و کیفیت می‌پردازد و توسط استراتژی‌های سطح قبلی، هدایت می‌شوند.

۳) ملاحظات عملیاتی که به برنامه‌ریزی و کنترل دریافت، پردازش و ارسال می‌پردازد.

● مبانی مدیریت زنجیره تأمین

مدیریت زنجیره تأمین، مستلزم ایجاد ارتباط و هماهنگی در سراسر زنجیره تأمین است. محور مرکزی اداره این زنجیره، ایجاد همکاری و هماهنگی میان عناصر یاد شده است. عناصر زنجیره تأمین باید در برنامه‌ریزی، هماهنگی و تسهیم اطلاعات، مشارکت فعال داشته باشند. این امر خود مستلزم تعهد به رسالت و نقش اساسی این زنجیره است. تبادل دوسویه اطلاعات، اصلی پذیرفته شده در مباحث مربوط به زنجیره تأمین است که براساس آن، سازمان اطلاعاتی کامل درباره نیازمندی‌ها و پیش‌بینی‌ها، به عرضه‌کنندگان ارائه می‌دهد و عرضه‌کنندگان نیز اطلاعاتی کامل درباره قیمت، زمان تحویل، کیفیت و مواد دیگر به شرکت ارائه می‌دهند. این تبادل می‌بایستی در سراسر زنجیره حفظ ‌شود. باید توجه داشت که در این فرایند، بروز رسانی اطلاعات امری بسیار ضروری است. اطلاعات مفید، دوره عمر محدودی دارند.

بانک‌های اطلاعاتی عناصر زنجیره می‌بایستی به‌طور مستمر بروز شود. یکی از دیگر مبانی زنجیره تأمین کارا، به‌کارگیری روش تبادل الکترونیک داده‌هاست که به انتقال اطلاعاتی درمورد سفارشات، حساب‌های اعتباری، زمان‌های ارسال و تحویل، انتقال اعتبار و موارد مشابه می‌پردازد و در سطحی گسترده مورد استفاده شرکت‌ها و سازمان‌ها قرار می‌گیرد. یکی از مزایای این روش، کاهش زمان معاملات، عدم نیاز به مستندات و کاهش در هزینه های اداری و هزینه‌های مربوطه است. نمونه کامل شرکتی که از این روش استفاده می‌کند، فروشگاه‌های زنجیره‌ای «وال مارت» است. این فروشگاه‌ها، زمینه ارتباط الکترونیک میان خرده‌فروشان و عمده‌فروشان را به بهترین نحو ممکن فراهم ساخته است. از دیگر مبانی زنجیره‌ تأمین، برنامه‌ریزی منابع توزیع (DRP) است که به اداره سیستم‌های توزیع، انبارداری و حمل و نقل می‌پردازد. برنامه‌ریزی منابع مواد از دیگر ضروریات اداره زنجیره تامین است که به برنامه‌ریزی تأمین و استفاده از مواد اولیه می‌پردازد.

● عوامل موثر بر رشد مدیریت زنجیره تامین

از مهمترین عوامل زمینه‌ساز رشد روزافزون اهمیت زنجیره تأمین، عبارتند از:

▪ فشارهای رقابتی: مواردی نظیر کاهش دوره عمر محصولات، محصولات جدید، رقبای جدید، قدرت چانه‌زنی خریداران، قدرت چانه‌زنی عرضه‌کنندگان

▪ برون‌سپاری: سازمان‌های کنونی گرایش شدیدی به تأمین کالا و ملزومات از سایر بنگاه‌ها دارند تا اینکه خود به تولید و سرمایه‌گذاری در این زمینه بپردازند.

▪ جهانی شدن: با ظهور این پدیده سازمان‌ها برای قوی‌تر شدن در عرصه تجارت جهانی سعی در توسعه زنجیره ارزش خود دارند.

▪ نیاز به بهبود فرایند: مباحثی جدید همانند نظام تولید بهنگام (JIT)، تولید ناب و مدیریت کیفیت فراگیر، نیازمند بهره‌گیری از مزایای زنجیره تأمین هستند.

▪ مدیریت موجودی‌ها: تدارک موجودی‌ها و تحویل بموقع آنها به خط تولید، نیازمند چرخه‌ای هماهنگ و دقیق برای هدایت موجودی‌هاست.

جدول ۱: عناصر کلیدی مدیریت زنجیره تامین

عناصر کلیدی مدیریت زنجیره تامین عبارتند از (جدول ۱):

▪ مشتریان: مشخص می‌کنند که چه نوع کالا یا خدمتی باید تولید یا ارائه شود

▪ پیش‌بینی: کمیت و زمان تقاضای مشتریان را مشخص می‌سازد

▪ طراحی: به طراحی محصول یا خدمت مطابق خواست مشتری می‌پردازد

▪ پردازش: ارائه برنامه‌ زمانبندی تولید، کنترل کیفیت

▪ موجودی: تامین نیازمندی‌های تقاضا ضمن توجه به هزینه‌ها و نگهداری موجودی

▪ خرید: ارزیابی عرضه‌کنندگان بالقوه، پشتیبانی خط تولید

▪ تامین‌کنندگان (عرضه‌کنندگان): ارائه کننده کالا و مواد اولیه در کمترین زمان، با کیفیت و انعطاف بالا

▪ مکان‌یابی: مشخص‌کننده موقعیت تجهیزات

▪ پشتیبانی (تدارکات): به هماهنگی در تدارک مواد و ملزومات می‌پردازد

● حوزه‌های‌کلیدی مدیریت زنجیره تأمین

زنجیره تامین شامل سه حوزه تدارکات۱، تولید۲ و توزیع۳ است (غضنفری و دیگران، ۱۳۸۰، ص۲۱). شکل ۱ حوزه‌های تدارکات، تولید و توزیع و ارتباطات میان آنها را نشان می‌دهد.

شکل ۱: حوزه‌های تشکیل‌دهنده زنجیره تامین و فرایند جریانات فیزیکی، اطلاعاتی و روابط آن

● فرایند ایجاد زنجیره تأمین

گام‌های لازم برای ایجاد زنجیره تأمین مؤثر و کارا عبارتند از:

۱) تعیین اهداف و تاکتیک‌های راهبردی: در این گام، چارچوب کلی ایجاد زنجیره، اهداف راهبردی و استراتژی‌های دستیابی به این اهداف، تصریح می‌شود.

۲) یکپارچه‌سازی فعالیت‌های درونی

۳) ایجاد انسجام و هماهنگی میان عناصر زنجیره تأمین

۴) هماهنگی برنامه‌ریزی و اجرا در سراسر زنجیره تأمین: این گام، نیازمند یک سیستم اطلاعاتی یکپارچه است.

۵) ایجاد مشارکت استراتژیک: این گام حالت ایده‌آل فرایند ایجاد زنجیره است. زیرا عناصر اصلی زنجیره مانند مشتری و عرضه‌کننده به مشارکت با هم می‌پردازند. مثلا عرضه‌کننده متعهد می‌شود که سطحی خاص از موجودی را برای مشتری حفظ کند و هزینه مشتری را کاهش دهد. در مقابل، مشتری به داشتن رابطه‌ای طولانی‌تر با عرضه‌کننده متعهد می‌شود.

● تصمیمات اصلی در مدیریت زنجیره تأمین

در حالت کلی، تصمیمات اصلی در اداره زنجیره تأمین به دو دسته راهبردی و عملیاتی تقسیم می‌شوند. تصمیمات راهبردی دارای افق زمانی بلندمدت و سیاست‌های کلی در زمینه تعیین عرضه‌کنندگان، کانال‌های توزیع، سطح قیمت، کیفیت و دیگر امور راهبردی است. تصمیمات عملیاتی دارای دوره‌های زمانی کوتاه و حوزه‌های مشخص و محدودی چون نحوه برنامه‌ریزی و سازماندهی فعالیت‌های داخلی است.

در دسته‌بنــدی دیگر، تصمیمـات مدیریت زنجیره تأمین به چهار دسته زیر تقسیم شده‌اند:

▪ تصمیمات مربوط به مکان و موقعیت: تعیین موقعیت جغرافیایی ، محل موجودی و منابع، مهم‌ترین تصمیم‌گیری در اداره زنجیره تأمین است. این تصمیمات مبتنی‌بر پایه دوره‌های بلندمدت بوده و در حوزه تصمیمات استراتژیک قرار دارند. اهمیت این تصمیمات از لحاظ تعیین دامنه دستیابی به مشتری، عرضه‌کنندگان، تأثیر بر درامد و هزینه و سطح خدمات بسیار بالاست و باید به‌گونه‌ای اتخاذ شوند که در آنها تمام متغیرها لحاظ شود. گرچه این تصمیمات در حوزه تصمیمات استراتژیک قرار دارند، اما تأثیری عمده‌ بر تصمیمات عملیاتی می‌گذارند.

▪ تصمیمات تولید: این تصمیمات، مشخص‌کننده محصول تولیدی و میزان آن،‌ کارخانه سازنده، ‌تخصیص عرضه‌کنندگان به کارخانه‌ها، کارخانه‌ها به توزیع‌کنندگان و توزیع‌کنندگان به مشتری می‌شوند. مانند دسته قبلی، این تصمیمات نیز تأثیری عمده بر درآمد، هزینه‌ها و سطوح خدمات به مشتری دارند. این تصمیمات به بررسی میزان تسهیلات تولید نیز می‌پردازند که خود متأثر از یکپارچگی عمودی است. در این حوزه، تصمیمات عملیاتی، تهیه برنامه زمانبندی تولید را برعهده دارد.

▪ تصمیمات مربوط به موجودی‌ها: این تصمیمات مربوط به اداره موجودی‌ها اعم از مواد خام، کالای نیمه‌ساخته و کالای تمام شده‌اند. هدف اصلی آنها ایفای نقش ضربه‌گیری در برابر عدم اطمینان محیطی است. باید توجه داشت که سهم عمده‌ای از هزینه زنجیره تأمین صرف اداره موجودی‌ها شده و لزوم دقت در تصمیم‌گیری‌های مربوطه را نشان می‌دهد.

▪ تصمیمات مربوط به حمل و نقل: این تصمیمات، جنبه‌ای راهبردی برای اداره زنجیره داشته و رابطه‌ای بسیار نزدیک با تصمیمات مربوط با موجودی‌ها دارند. در واقع، در هنگام تصمیم‌گیری درباره نقل و انتقال باید به تصمیمات متخذه درباره موجودی‌ها توجه داشت. تصمیمات این حوزه، شامل تعیین نوع وسیله انتقال (کشتی، راه‌آهن، کامیون و غیره) اندازه محموله، برنامه‌ریزی مسیرها و سنجش ریسک هر نوع ارتباط است.

ملاحظاتی در مدیریت زنجیره تأمین

- سفارش موجودی در مقیاس بالا: سفارش‌های موجودی در مقیاس بالا گر چه حاشیه امنیتی سازمان در تدارک مواد و ملزومات مورد نیاز را افزایش می‌دهد،‌ اما در عین حال، باید توجه داشت که موجب افزایش هزینه‌های نگهداری و حمل و نقل نیز خواهد شد. پدیده‌ای بسیار جالب و جدید در این زمینه «اثر شلاقی» است که در آن مشتری حجم مشخصی را از توزیع‌کننده درخواست می‌کند، ‌سپس توزیع‌کننده حجم بالاتری را از تولیدکننده درخواست می‌کند و این حجم زیاد، در نهایت از عرضه‌کنندگان درخواست می‌شود. اثر انتقال سفارش مانند حرکت شلاق ادامه می‌یابد و در ادامه حرکت اثر آن شدیدتر و بیشتر می‌شود.

- هزینه حمل و نقل موجودی‌ها: تأمین‌کنندگان ترجیح می‌دهند محموله‌ها را به‌صورت یکجا و عمده انتقال دهند تا از هزینه حمل بکاهند. این اقدام، زمینه افزایش هزینه‌های نگهداری مشتریان را فراهم می‌کند. برای حل این مسئله چند راه وجود دارد:

۱) ترکیب چند سفارش و حمل در یک محموله

۲) کاهش ظرفیت محموله و تخلیه و بارگیری همزمان

۳) کامیون‌های عرضه‌کنندگان، محموله را به‌نحوی تخلیه ‌کنند که به‌طور همزمان، کامیون‌های حمل بار به خط تولید، آن را تحویل بگیرند (در واقع این روش همان رویکرد نظام تولید بهنگام است).

▪ تنوع محصول: اصولاً با متنوع شدن محصولات، نه‌تنها هزینه تولید بلکه هزینه‌های حمل و نقل، بسته‌بندی و بازاریابی نیز افزایش می‌یابند. برای کاهش هزینه‌های ناشی از تنوع کالا، می‌توان قطعات و ترکیب اصلی را تا مرحله نهایی چرخه حفظ کرد و تعیین تنوع محصول را به مشتری محول کرد. به عنوان مثال، یک موتورسیکلت را بدون امکانات جنبی و تنها با سوار کردن قطعات اصلی به توزیع‌کننده ارائه داد و لوازم جنبی و متنوع دیگر را در آن بخش از زنجیره، به محصول اصلی اضافه کرد.

▪ کانال‌های توزیع: توزیع محصولات از طریق واسطه‌های توزیع، منجر به افزایش هزینه بین ۵ تا ۱۵ درصد هزینه کل محصول می‌شود. از این‌رو، برای حل این مسئله می‌توان واسطه‌ها را حذف و کالا را مستقیماً از انبار برای مشتری ارسال کرد.

● مدیریت تأمین‌کنندگان

در تعریف مدیریت تأمین‌کنندگان آمده است: «برنامه‌ریزی، سازماندهی و کنترل فرایند ارتباطی میان شرکت و تأمین‌کنندگان آن به‌منظور داشتن رابطه‌ای بلندمدت و قابل اعتماد برای دستیابی به نظام تولید بهنگام». این دیدگاه، مهمترین پیش‌نیاز مدیریت مؤثر تامین‌کنندگان تلقی می‌شود. عناصر مدیریت تأمین‌کنندگان عبارتند از:

▪ مشارکت تأمین‌کنندگان در طراحی محصول

▪ آموزش مستمر اعضای گروه تأمین‌کنندگان

▪ کاهش تعداد عرضه‌کنندگان

▪ ایجاد رابطه‌ای بلند مدت، نزدیک و دوستانه

▪ سنجش مستمر میزان بهبود عملکرد عرضه‌کنندگان

تأمین‌کنندگان شرکت‌هایی نظیر تویوتا و فورد، اقدامات مفیدی در این زمینه انجام داده‌اند. تویوتا با مشارکت تأمین‌کنندگان خود در تولید ناب و استفاده از نظرات آنها، رابطه‌ای دوجانبه و دوستانه با زنجیره تأمین خویش ایجاد کرده است.

● نتیجه‌گیری

در شرایط رقابتی بازار امروز و جهانی شدن تجارت، لزوم داشتن ارتباطی زنجیره‌وار میان شرکت، ‌مشتریان و عرضه‌کنندگان به شدت احساس می‌شود. مدیریت زنجیره تأمین در راستای تأمین این نیاز ضروری، از طریق یکپارچه‌سازی عناصر زنجیر تأمین، ایجاد ارتباط و هماهنگی بین آنها و تدارک کالا و مواد اولیه برای شرکت‌های تولیدکننده، مدیریت بموقع سفارشات را برای مشتری و امکان عرضه مطمئن کالا و مواد را برای عرضه‌کنندگان تضمین می‌‌کند. مدیریت مؤثر این زنجیره، نیازمند تعمیم کامل اطلاعات است که خود به بهره‌گیری از تعامل الکترونیکی داده (EDT) نیاز دارد. در فرایند اداره این زنجیره، توجه به تصمیمات کلیدی و تاثیر متقابل آنها بر یکدیگر ضروری است. علاوه‌بر این، توجه به ملاحظات مدیریتی در این باب و توجه به مدیریت تأمین‌کنندگان، از اهمیت بالایی برخوردار است.

دکتر علیرضا مقدسی

پانوشت

۱. Procurement

۲ . Product>ion

۳ . Distribution

منابع

۱. غضنفری، مهدی و افشین ریاضی و مسعود کاظمی (۱۳۸۰): مدیریت زنجیره تامین، ماهنامه تدبیر، شماره ۱۱۷.

۲. فیض‌آبادی، جواد (۱۳۸۲): مقدمه‌ای بر مدیریت زنجیره تامین، ماهنامه تدبیر، شماره ۱۳۱.

۳. Farley, G. A. (۱۹۹۷). "Discovering Supply Chain Management". Inventory Management Journal. Vol . ۳۳. PP.۴۰-۴۳.

۴. Ganeshan, R. and Harrison, T. (۱۹۹۹). “An Introduction to Supply Chain Management”. WWW.SCM.com/Articles.

۵. Handfield, R. B. and Nichols, E. (۱۹۹۸). “Supply Chain Management: Conccpts & Functions”. Industrial Emgineering. Vol .۲۵. PP. ۶۰ - ۶۴