کپی برابر اصل

تأثیرپذیری فرزندان از والدین در گفت وگو با دکتر کتایون خوشابی روان پزشک کودک و نوجوان

امروزه بیشتر خانواده‌ها از اهمیت تربیت فرزندان خود مطلع هستند و می‌کوشند تا با راهکارهای مختلف، آداب خانوادگی و اجتماعی را به آنها آموزش دهند. این خانواده‌ها در هر زمانی سعی می‌کنند رفتارهای اشتباه فرزندان خود را به آنها گوشزد کنند و شیوه صحیح را به آنها بیاموزند...

با این همه، بسیاری از همین خانواده‌ها از تربیت‌ناپذیری و مقاومت فرزند خود در برابر این آموزش‌ها گلایه دارند و به دنبال راه چاره‌ای برای حل این مشکل هستند. درباره این موضوع با خانم دکتر کتایون خوشابی، روان‌پزشک کودک و نوجوان و عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی گفت‌وگو کرده‌ایم.

▪ آداب و رفتار صحیح در خانواده و اجتماع از چه زمانی باید به کودک آموزش داده شود؟

بحث در مورد آموزش کودک را می‌توانیم به ۲ بخش آموزش عادت‌های ابتدایی و عادت‌های رفتاری تقسیم‌ کنیم. طبیعتا عادت‌های ابتدایی مثل غذا خوردن و ساعت خواب در سنین پایین‌تر شکل می‌گیرد و عادت‌های رفتاری به‌تدریج بعد از آن به وجود می‌آیند. فرزندان درمورد هر دو نوع عادت در سال‌های کودکی، الگوپذیری زیادی از والدین خود دارند بنابراین برای آموزش مهارت‌های زندگی و آداب آن، پدر و مادر بهترین سرمشق و الگوی کودکان هستند.

▪ یعنی رفتار والدین به خودی خود می‌تواند یک نوع آموزش برای کودک باشد؟

بله، این بسیار مهم است که خود والدین در رفتار و زندگی خود به آداب مورد انتظار از فرزندشان توجه کنند. اگر کودکی این‌گونه رفتارهای درست و آداب زندگی را در پدر و مادرش مشاهده کند، می‌تواند بهترین آموزش برای او باشد؛ رفتارهایی که مبتنی بر قوانین درست باشد.

▪ منظور از قوانین درست چیست؟

باید برای بسیاری کارهای روزمره و عادی در خانواده‌، قوانین خاص وجود داشته باشد. مثلا همین غذا خوردن؛ از حدود ۲ سالگی که کودک در غذا خوردن به استقلال می‌رسد، باید حتما قاشق مخصوصی در اختیارش قرار گیرد و از او خواسته شود در صندلی خود بنشیند و بر رعایت همیشگی این قانون اصرار شود. کودک در همین کار روزمره مشاهده می‌کند هنگام غذا خوردن همه باید دور سفره یا میز بنشینند یا اینکه هنگام غذا خوردن همواره تلویزیون خاموش است.

▪ اگر این قوانین و رفتارها وجود نداشته باشند، مشکل خاصی به وجود می‌آید؟

بله، رعایت نظم و ترتیب در قواعد و قوانین مربوط به زندگی می‌تواند در آموزش آداب زندگی بسیار موثر باشد. بدیهی است اگر در خانواده‌‌ای نظم خاصی در رعایت قوانین خانواده وجود نداشته باشد، کودکان هم نظم و ترتیب را یاد نمی‌گیرند و خود را ملزم به رعایت قوانین نخواهند دانست و این موضوع در زندگی آینده آنها نیز تاثیرگذار خواهد بود. ما به‌عنوان والدین باید به فرزند خود نشان دهیم برخی چیزها قانون است و ما بر انجام آن اصرار داریم. عادت‌هایی مثل مسواک زدن و پوشیدن لباس خواب که بسیاری از خانواده‌ها بر انجام آنها اصراری ندارند، از مواردی است که می‌تواند به آموزش نظم به کودک و ساختن آینده او کمک کند. او با این شیوه متوجه می‌شود هر موضوعی آداب و قوانین مربوط به خود را دارد و باید به آن احترام گذاشت.

▪ در مورد عادت‌های رفتاری نیز مشاهده عملکرد والدین تا این حد تاثیرگذار است؟

بله، متاسفانه خانواده‌ها در موارد بسیاری، از این عادت‌ها صحبت می‌کنند ولی از این موضوع غافل‌اند که کودکان بیشتر از اینکه گفتار ما را به کار بندند، از رفتار ما الگو می‌گیرند بنابراین وقتی به فرزند خود می‌گوییم « باید راستش را بگویی» باید بدانیم که خودمان نیز حتما این کار را انجام خواهیم داد. در آموزش رفتارهایی مانند راستگویی، صداقت و درستکاری، حقیقت این است که کودکان این عادت‌ها را از رفتار ما می‌آموزند و خود ما هم باید این اصول را رعایت بکنیم.

▪ گاهی دروغگویی بعضی از کودکان به خاطر ترس است. در این موارد والدین چه کار باید بکنند؟

وقتی پدر و مادر می‌بینند فرزند خردسال آنها به دلیل ترس از بیان حقیقت، به آنها دروغ می‌گوید، برای اینکه این رفتار در او نهادینه نشود، علاوه بر اینکه خود باید از دروغ گفتن پرهیز کنند، باید در نوع روابط خود با فرزندشان نیز تجدیدنظر کنند. ما باید این پیام را به فرزندان خود منتقل کنیم که صداقت یکی از مسایل اصلی زندگی ماست و اگر حقیقت را بگوید، تنبیه نخواهد شد. اگر کودک حس کند مشکل پیش آمده را می‌تواند با پدر و مادر خود در میان بگذارد، هرگز متوسل به دروغ نمی‌شود.

▪ پس آموزش کلامی ‌هم موثر است؟

قطعا؛ غیر از اینکه والدین می‌توانند با رفتار خود الگوی رفتاری مناسبی برای فرزندان??شان باشند، وقت گذاشتن و صحبت با او در مورد ارزش‌های اخلاقی نیز می‌تواند بسیار موثر باشد. البته این صحبت‌ها باید همراه با پایبندی خود والدین به آن موازین اخلاقی باشد تا کودک آنها را بپذیرد.

▪ والدین از چه سنی باید در مقابل رفتارهای غلط کودک مثل دروغگویی، حساسیت نشان دهند؟

همیشه! بارها مشاهده شده است والدین وقتی رفتار غلطی را در کودک خود می‌بینند، آن را به حساب سن کم و کودکی او می‌گذارند و تصور می‌کنند این رفتار با بیشتر شدن سن کودک اصلاح خواهد شد، بنابراین از کنار آن به راحتی می‌گذرند در حالی که در بسیاری موارد همین رفتارهای غلط در کودکی، پایه و زمینه ادامه رفتارهای غلط در بزرگسالی است. والدین نباید مسوولیت تربیت فرزند خود را به دوش گذشت زمان بگذارند و از آن غافل شوند بلکه باید با مشاهده رفتار غلط فرزند، با مسوولیت‌پذیری برای اصلاح آن اقدام کنند.

▪ حال اگر رفتاری در کودک به شکل عادت درآید، والدین از چه طریقی می‌توانند آن را اصلاح کنند؟

هرچه سن کودک کمتر باشد، توانایی والدین برای قالب‌دهی و تغییر رفتار در او موفقیت‌آمیزتر خواهد بود و هرچه سن فرزند بیشتر شود و به طرف نوجوانی برود، تاثیر والدین روی او از نظر الگوگیری و حرف‌شنوی، کمتر خواهد شد. پدر و مادر باید در سنین کودکی با استفاده از روش‌های رفتاری مثل تشویق و تنبیه، کودک را به مسیر درست هدایت کنند. معمولا در این موارد روش‌های تشویقی تاثیر بیشتری دارد ولی در برخی موارد نیز ممکن است والدین مجبور به استفاده از روش‌های تنبیهی برای کم کردن رفتارها و عادت‌های نادرست شوند. البته در حال حاضر همه والدین می‌دانند وقتی صحبت از تنبیه می‌شود، منظور تنبیه بدنی نیست زیرا این کار کاملا مغایر با اصول تربیتی نوین است. منظور از تنبیه، استفاده از روش‌هایی مثل محروم کردن است که می‌تواند برای تربیت کودک موثر باشد.

▪ اگر با همه اینها کودک مقاومت کند و تغییررفتار ندهد، چطور؟

والدین باید همواره متناسب با سن کودک از او انتظار داشته باشند. گاهی انتظارها بیش از سن کودک است و طبیعی است که کودک نمی‌تواند رعایت کند و به این شکل حتی امکان دارد برخی از مشکلات رفتاری او تشدید شود. گاهی هم مشکل از سختگیری ماست. اگر آموزش‌های والدین و مقاومت‌های کودک پی‌در‌پی و مداوم باشد، همواره باید شاهد نزاع کودکان و والدین در منزل باشیم و این خوب نیست. پدر و مادر می‌توانند با مدیریت درست و نادیده گرفتن منطقی، از کنار رفتارهای نادرستی که کودک انجام داده ولی چندان مهم نیست، بگذرند تا در انجام همه کارهای خود تحت فشار نباشد و احساس خوشایندش را از دست ندهد.

پیمان صفردوست