ریشه یابی درگیری های قومی در قرقیزستان

درگیری های قومی در قرقیزستان که به تأکید دولت موقت این کشور حدود ۲۰۰۰ نفر کشته, چند برابر مجروج و چندین هزار نفر آواره داشته, بار دیگر توجهات را به وجود بسترهای تنش در آسیای مرکزی که می تواند با جرقه هایی کوچک به بحران های بزرگ و غیرقابل کنترل تبدیل شود, جلب کرد

درگیری‌های قومی در قرقیزستان که به تأکید دولت موقت این کشور حدود ۲۰۰۰ نفر کشته، چند برابر مجروج و چندین هزار نفر آواره داشته، بار دیگر توجهات را به وجود بسترهای تنش در آسیای مرکزی که می‌تواند با جرقه‌هایی کوچک به بحران‌های بزرگ و غیرقابل کنترل تبدیل شود، جلب کرد. با عنایت به روندها و شرایط موجود در آسیای مرکزی، تحلیل‌گران دلایل مختلفی را در ظهور و بروز این درگیری‌ها دخیل می‌دانند که از آن جمله می‌توان به رقابت‌های داخلی و تلاش گروه‌های به‌دور مانده از قدرت برای تضعیف دولت مستقر، رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و فرا‌منطقه‌ای برای کسب منافع بیشتر در کشورهای این منطقه و پایداری بسترهای تنش‌ قومی اشاره کرد.

اواخر پنج شنبه شب ۲۰ خرداد ۱۳۸۹ (دهم جون ۲۰۱۰) در شهر اوش مرکز استانی به همین نام در جنوب قرقیزستان، بین ازبک‌ها با قرقیزها درگیری شدیدی رخ داد. ابعاد گسترده این درگیری‌ها به گفته خانم رزا آتانبایوا، رئیس دولت موقت قرقیزستان، منجر به کشته شدن حدود دو هزار نفر شد. اگر چه این آمار اغراق‌آمیز به نظر می رسد و تلاشی برای گرفتن کمک‌های بیشتر از خارج توصیف شده است، اما منابع خبری مستقل از کشته شدن حداقل ۲۰۰ نفر و مجروح شدن هزار نفر خبر می‌دهند. آنها می‌گویند بیشترین درگیری‌ها در مرکز شهر اوش بود.

تظاهرات کنندگان اتومبیل‌ها را آتش زده و مغازه‌ها را تخریب کردند. علاوه بر این حداقل پانصد هزار نفر مجبور به ترک خانه خود شدند که از این تعداد در حدود یکصد هزار نفر به داخل مرز ازبکستان در مجاورت استان اوش قرقیزستان فرار کردند. شدت درگیری‌ها به حدی بود که به استان جلال آباد نیز سرایت کرد. گسترش دامنه درگیری‌ها به سایر شهرها، دولت را به اعمال حکومت نظامی وادارساخت. ازآنجا که دولت موقت تنها دو ماه پیش زمام امور متشنج قرقیزستان را برعهده گرفته است، به منظور کنترل بیشتر اوضاع از سایر کشورها از جمله روسیه کمک خواست.

روسیه اگر چه به این درخواست رسما پاسخ منفی داد. اما با اعزام یک گردان چتربازبه همراه مقادیری ازکمک‌های انسانی‌؛ تحت پوشش حمایت از روس‌های مقیم قرقیزستان‌، مداخله خود را توجیه کرد. در همین حال رابرت بِلیک معاون وزارت امور خارجه آمریکا از اردوگاه پناهندگان در ازبکستان که قربانیان خشونت‌های قومی قرقیزستان در آن اسکان گرفته‌اند، دیدن کرد.

او کوشید با اتخاذ موضع انسانی پوشش مناسبی برای توجیه حضور آمریکا در منطقه ایجاد کند. اقای بلیک در هنگام دیدار از اردوگاه آوارگان درگیری‌های اخیر قرقیزستان وضعیت جنوب این کشور را فاجعه‌آمیز خواند. رابرت بلیک پس از دیدار با رئیس دولت موقت قرقیزستان سری هم به مناطق ناآرام جنوب قرقیزستان زد. تا ازنزدیک از عمق فاجعه‌ای که درجنوب قرقیزستان شکل گرفته است دیدن کند. اما در واقع به نظر می‌رسد اقای بلیک ازمناطق درگیری بازدید کرد تا از نزدیک بتواند ارزیابی دقیق‌تری از تحولاتی که در حال شکل گیری در منطقه است، بدست آورد.

● ریشه‌یابی دلایل درگیری‌ها در شهر اوش

طی سالیان طولانی اکثریت قرقیزدرکنار ازبک‌ها با صلح و صفا زندگی کرده‌اند، ازعلت اصلی درگیری‌ها هنوز گزارش دقیق و بی طرفانه‌ای منتشر نشده است. به همین دلیل ریشه‌یابی علل درگیری‌های قومی در شرایط کنونی بسیاردشواراست، اما می توان بر اساس قرائن و شواهد موجود خبری و نیز سوابق اینگونه درگیری‌ها درمنطقه آسیای مرکزی، به موارد زیر اشاره کرد:

۱) تضعیف دولت مرکزی

به دلیل سرنگونی دولت باقی اف درفروردین ماه گذشته، دولت موقت هنوز کاملا بر اوضاع کشور مسلط نشده است و به دنبال برگزاری همه پرسی قانون اساسی در ششم تیرماه (۲۷ جون ۲۰۱۰) است. به همین دلیل انتظار ایجاد درگیری‌ها گسترده در اوش را نداشت. بر این اساس بعضی از تحلیل‌گران بر این باورند که ازبک‌تبارهای مقیم اوش از فرصت بوجود آمده برای کسب موقعیت بهتراستفاده کردند. چرا که دیگر باقی اف و طرفدارنش درجنوب درحکومت نبودند که بتوانند آنها راسرکوب کنند. ازبک تبارهای قرقیز مدعی هستند دولت باقی اف به عنوان شهروند درجه دوم با آنها برخورد می کرد.

این در حالی است که آنها در سالهای اخیر با برخورداری از پشتیبانی دولت ازبکستان، حضور خود را در جنوب قرقیزستان تثبیت کرده‌اند و در فعالیت‌های مختلف اقتصادی مشارکت فعال دارند. اگر چه آنها از لحاظ جمعیت در مجموع پانزده تا حداکثر بیست درصد از جمعیت پنج و نیم میلیون نفری قرقیزستان را شامل می شوند، ولی حضور آنها درمناطق جنوبی بسیار قابل توجه است. اما سئوال اصلی در اینجاست که چه کسانی ازبک تبارها را به درگیر شدن با قرقیزها ترغیب کرده و طی ده روز آنها را حمایت کرده است؟ این واقعیت که در گذشته هم بین گروه‌های قومی و مذهبی درگیری رخ می‌داد ذهن‌ها را به عوامل داخلی برای ایجاد چنین درگیری‌هایی معطوف می‌سازد. اما درگذشته این گونه درگیری‌ها بصورت محدود بود و چنین ابعاد گسترده‌ای پیدا نمی کرد. دلیل گسترده شدن وتداوم آن را باید در عوامل بیرونی جستجو کرد.

۲) رقابت‌های قدرت‌های بازیگر در منطقه (روسیه- آمریکا)

درسالهای پس ازفروپاشی شوروی قرقیزستان صحنه منازعات ورقابتهای قدرتهای بازیگرازجمله روسیه وآمریکا بوده است. حداقل دو باریکی در سال ۲۰۰۵ و دیگری در سال ۲۰۱۰ با دخالت غیر مستقیم این دو کشور، حکومت های عسگر آقایف و قربان بیک باقی اف سرنگون شده‌اند. بر این اساس بعضی از تحلیل گران سیاسی معتقدند تحرکات اخیر بین ازبک تبارهای قرقیزستان با هدایت آمریکا به منظور بازگشت به قدرت باقی اف انجام شده است. در مقابل این تحلیل عده دیگری از صاحب نظران مسائل قرقیزستان معتقدند، با توجه به دستگیری ماکسیم باقی اف (پسر قربان بیک باقی اف) درانگلیس و موقعیت متزلزل رئیس جمهور معزول شده درخارج قرقیزستان، شرایط برای بازگشت به قدرت آنها اصلا فراهم نیست. همچنانکه دولت موقت با رضایت دادن به ادامه کار پایگاه نظامی آمریکا در مناس مناسبات خود را با واشنگتن در شکل جدیدی احیا کرده است. براین اساس این عده از صاحب نظران نقش روسیه را برای ایجاد چنین بحرانی جدی ترمی بینند. آنها معتقدند روسیه دنبال تثبیت موقعیت خود در جنوب قرقیزستان در مرزهای مشترک با ازبکستان است. اخیرا آمریکایی‌ها برای گرفتن امتیاز پایگاه نظامی دراستان مجاوراوش یعنی باتکن در قرقیزستان علاقه نشان داده بودند که این موضوع روسیه را به پیش دستی برای تثبیت اوضاع به نفع خود ترغیب کرده بود.

۳) اختلاف‌های قومی و نقش هواداران باقی اف

دردیگاه سوم بعضی ازتحلیل گران معتقدند درست است که قدرتهای سلطه جوازبحران های موجود سود می برند اما ایجاد این بحران ها درمنطقه حساسی چون"دره فرغانه" (شامل استان های "اوش"، "باتکن"، و"جلال آباد" درقرقیزستان؛ استان "سُغد" درتاجیکستان واستان "اندیجان" درازبکستان) به عنوان مرکز اسلام گرایی درآسیای مرکزی، به نفع روسیه وآمریکا نیست.چرا که متشنج شدن این دره بسیار مهم وضعیت منطقه را به "افغانستان دوم" برای آمریکا و روسیه تبدیل می کند. به همین دلیل ایجاد بحران تنها به نفع طرفداران باقی اف برای فراهم کردن شرایط درجهت بازگشت به قدرت جنوبی‌ها در برابر شمالی‌ها است. درسالهای اخیرهمیشه بین شمالی‌ها به مرکزیت بیشکک پایتخت، وجنوبی‌ها به مرکزیت اوش دومین شهربزرگ قرقیزستان، برای بدست گرفتن قدرت رقابت بوده است. اقای عسگر آقایف نماینده شمالی‌ها بود و آقای باقی اف نماینده جنوبی‌ها، اکنون خانم رزا آتانبایوا از شمالی‌ها موقتا زمام امور را در دست دارد. ولی نباید این واقعیت را از نظر دور داشت که ممکن است ازتعارض شمال وجنوب قرقیزستان روسیه و آمریکا بهره برداری کنند، اما درموقعیت حساس کنونی این دو کشور مایل نیستند اوضاع بی ثبات قرقیزستان به ازبکستان وتاجیکستان سرایت کند. زیرا درآن صورت نه از "تاک" نشان خواهد ماند و نه از" تاکنشان".

● جمع‌بندی بحث

با درنظر گرفتن همه جنبه‌های موجود دربحران قرقیزستان بصورت قطعی نمی توان گفت پشت صحنه این درگیری‌ها کدام کشوربا چه انگیزه‌ای قرار دارد. اما آنچه که به احتمال زیاد می توان گفت تاثیراین رویداد برآینده انتقال مسالمت آمیزقدرت درقرقیزستان است. درشرایطی که این کشور خود را برای همه پرسی قانون اساسی درششم تیرماه آماده می سازد اعلام وضعیت فوق العاده در مناطقی که بیش از یک میلیون نفردرآنجا زندگی می کنند، چالش جدی را در برابر دولت قرقیزستان قرار داده است. خانم رزا آتانبایوا امیدوار است با تصویب قانون اساسی جدید به اختلاف نظرهای موجود درقرقیزستان پایان داده شود‌؛ تا شرایط برای برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و پارلمان جدید این کشور آماده گردد.

اکنون سازمان ملل برای جبران خسارت‌های موجود درخواست بیش ازهفتاد میلیون دلار کمک فوری کرده است و از سوی دیگر کشورهای روسیه و آمریکا هر کدام به بررسی تاثیرات این رویداد بر موقعیت شکنده آسیای مرکزی می پردازند. برای این دو کشور بیش از سرنوشت مردم قرقیزستان، تثبیت شرایط به نفع خوشان اهمیت دارد. درگیری‌ها و رقابت‌ها رهبران محلی بهانه مناسبی برای آنها محسوب می‌شود. نمی توان این واقعیت را نادیده گرفت که رهبران محلی هم در دامن زدن به اختلاف‌های موجود نقش دارند. نباید همه چیز را به مداخله خارجی نسبت داد. اما در سال‌های پس از فروپاشی شوروی این مردم بودند که هم در عروسی و هم در عزا قربانی شده‌اند.

نویسنده: حسن - بهشتی پور

منبع: سایت - ایراس - تاریخ شمسی نشر ۰۲/۰۴/۱۳۸۹