انتظار خبری نیست مرا

دورنمای اوضاع چاپ و نشر در سال جدید چندان امیدوارکننده نیست

صنعت چاپ و نشر در سالی که گذشت با فراز و فرودهای بسیاری روبه‌رو بود. نوسانات قیمت ارز در طول ماه‌های مختلف باعث شد تا نرخ اصلی‌ترین ماده اولیه تهیه کتاب، یعنی کاغذ با نوسانات بسیاری همراه شود. در این میان ناشران و دست‌اندرکاران این حوزه نیز با سختی‌های فراوان کتاب منتشر کردند.

کاهش شمارگان کتاب را می توان یکی از آسیب های جدی صنعت نشر در سال گذشته دانست. در بحبوحه گرانی کاغذ، برخی ناشران برای این که کتاب هایشان را به مخاطبان خود برسانند، مجبور شدند شمارگان کتاب های خود را کاهش دهند.

همچنین پایین آمدن کاهش گردش مالی ناشران، نبود مرجعی برای حمایت از حقوق مؤلفان و ناشران، نابسامانی وضع توزیع کتاب همراه با بالا رفتن هزینه های جانبی مانند صحافی در کنار مطالبات چند میلیون دلاری ناشران خارجی از نمایشگاه کتاب تهران مواردی است که در چشم انداز وضع چاپ و نشر باید به آن توجه کرد.

● نمای اول؛ بلای کاغذ

فتح الله فروغی، مدیرمسئول انتشارات شورا در این زمینه می گوید: حرکت تولید کتاب در سال ۹۱ نسبت به سال های گذشته کند بود و شاخص این کندی نیز کاهش شمارگان کتاب های عمومی و کودک و نوجوان در نیمه دوم سال گذشته است.

وی با بیان این که پایین آمدن گردش مالی ناشران یکی از دغدغه های آنان در سال گذشته بود، می افزاید: با وجود آن که سال ۹۱ بهای کتاب با افزایش متوسط ۱۵ درصدی روبه رو بود، ولی به گردش مالی ناشران نسبت به سال ۹۰ افزوده نشد.

فروغی در بخش دیگر سخنان خود به عوامل موثر در بروز این رکود اشاره می کند و می گوید: افزایش هزینه ها یکی از عوامل موثر در کاهش شمارگان کتاب بود که در این میان گرانی کاغذ و مقوا موجب شد ناشران نتوانند درباره آینده کتاب های خود برآورد واقعی و منطقی انجام دهند؛ مثلا اگر هر بند کاغذ را در آذر ماه، ۸۵ هزار تومان می خریدیم، نمی دانستیم این قیمت در دو ماه آینده ثابت می ماند یا نه، به همین دلیل خیلی با احتیاط عمل می کردیم و قیمت گذاری هایمان گاهی کمتر از میزان واقعی بود که این موضوع اغلب به ضرر ما تمام می شد، اما تشکیل کارگروه تامین کاغذ در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز یکی از اقدامات فرهنگی سال ۹۱ بود. این کارگروه با هدف سر و سامان دادن به وضع کاغذ تشکیل شد. فروغی این کارگروه را روزنه امیدی برای ناشران می داند و می گوید: تشکیل این کارگروه موجب شد تا ناشران نسبت به آینده کاغذ پیش بینی خوشبینانه ای داشته باشند، اما عملا نتوانست کاری از پیش ببرد و کارها نیمه تمام ماند.

● نمای دوم، مواد اولیه موجود نیست

یکی از اصناف مرتبط با حوزه تولید کتاب، صحافان هستند؛ افرادی که با در هم آمیختن هنر و صنعت، یکایک برگ های هر کتاب را با دست های خود لمس می کنند و شیرازه این یار مهربان را به هم پیوند می زنند. صحافان اما در این میان بارها روند صعودی و نزولی را طی کردند.

جلیل غفاری رهبر، رئیس اتحادیه صحافان تهران در این خصوص می گوید: با بحران موجود در حوزه کاغذ، مقوا و چسب شاهد دو برابر شدن قیمت ها بودیم. کاغذی که هر بند آن ۳۰ هزار تومان بود، به بندی ۸۰ هزار تومان رسید و قیمت هر کیلو چسب نیز حدود سه برابر شد، یعنی چسب از کیلویی ۴۰۰۰ تومان به کیلویی۲۰ هزار تومان رسید.

وی ادامه می دهد: متأسفانه سال ۹۲ نیز این بحران ادامه دارد و تاکنون راهکاری برای رفع آن از سوی هیچ نهاد فرهنگی و صنعتی ارائه نشده است. با گرانی های اخیر، کار و سفارش کم شده است و ناشران دیگر رغبتی به انتشار کتاب ندارند. آنها ترجیح می دهند کتاب های خود را با شمارگان پایین تری منتشر کنند. گاهی حتی سفارش هایی به ما داده شده که کتاب را مثلا در شمارگان ۵۰۰ نسخه منتشر کنیم؛ ما هم برای آن که دچار رکود کاری نشویم این پیشنهادها را قبول می کنیم.

● نمای سوم، بی خیال پژوهش

بخش بین الملل نمایشگاه کتاب تهران نیز در دو سال گذشته با چالشی نسبتا جدی روبه رو بود و موسسه هایی که نماینده ناشران خارجی بودند، نتوانستند مطالبات شش میلیون دلاری خود را از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دریافت کنند و به همین دلیل امسال هم نمایندگان ناشران خارجی به حضور در این بخش تمایلی نداشتند.

احد رضایی، مدیرعامل شرکت «ویژه نشر» که نمایندگی ناشران عربی و انگلیسی را دارد، در این باره می گوید: مطالبات ناشران خارجی از نمایشگاه سال ۹۰ حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار دلار بود و در نمایشگاه سال ۹۱ نیز این مطالبات پنج میلیون دلار بود که متأسفانه تاکنون نتوانسته ایم طلب خود را دریافت کنیم، به همین دلیل امسال حضور نسبتا کمرنگ تری نسبت به دوره های گذشته در نمایشگاه داشتند. بخش عمده منابع مطالعاتی بسیاری از فعالان حوزه دانشگاهی از طریق تهیه کتاب های خارجی و زبان اصلی تأمین می شود؛ کتاب هایی که اغلب از سوی نمایندگان ناشران خارجی به ایران وارد و در میان دانشگاه ها و مؤسسات فرهنگی و پژوهشی توزیع می شود.

رضایی با بیان این که بخشی از مباحث نشر، تحقیق و پژوهش در کشور توسط منابع داخلی و بخشی توسط منابع خارجی تأمین می شود، می افزاید: بخشی از این منابع خارجی از اینترنت و بخش دیگر از طریق کتاب هایی تأمین می شود که به بازار جهانی نشر راه پیدا می کنند و به نیاز علاقه مندان و مراجعه کنندگان در حوزه های مختلف پاسخ می دهند، اما باید بدانیم که اینترنت به تنهایی پاسخگو نیست و ۸۰ درصد منابع علمی در اغلب سایت ها قابل دانلود نیستند و مطالب موجود در اینترنت چکیده و خلاصه مباحثی است که نمی تواند برای محققان کاربردی باشد.

وی با اشاره به این که نمایشگاه بین المللی کتاب تهران بزرگ ترین نمایشگاه کتاب خاورمیانه است، توضیح می دهد: بخش عمده ای از این کتاب ها امسال در نمایشگاه توزیع نشد، زیرا ناشران تمایلی برای این کار نداشتند و ترجیح دادند کتاب های چاپ قدیم یا محدودی را به نمایشگاه بیاورند؛ در حالی که مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید به این حوزه اهمیت بدهند، زیرا در آینده علمی کشور تأثیرگذار است. البته نباید از نظر دور داشت که به دلیل گرانی دلار، بهای کتاب نیز افزایش یافته است و شاید یک محقق یا دانشجو نتوانسته باشد کتاب مورد نظر خود را براحتی بخرد. در کنار این موضوع باید درباره کاهش بودجه موسسات و کتابخانه ها نسبت به سال گذشته هم نگران بود، زیرا اگر این موسسات هم کتاب خریداری نکنند، معلوم نیست بر سر جامعه علمی کشور چه خواهد آمد!

● نمای چهارم؛ چاپ بی رنگ

صنعت چاپ یکی از صنایع مهم و اثرگذار در چرخه تولید کتاب است؛ چرخه ای که گرچه زنگ زده و کمی رنگ و رورفته است، اما با تلاش پیشکسوتان و قدیمی های این صنف همچنان به حرکت خود ادامه می دهد. «سال ۹۱ برای چاپخانه داران چندان سال پرباری نبود.» این جمله را جلال ذکایی، مدیر کل پیشین دفتر چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و از فعالان حوزه چاپ می گوید و ادامه می دهد: سال ۹۱ به دو دلیل سال چندان خوبی برای صنعت چاپ نبود؛ نخست بحران نرخ کاغذ و دیگر افزایش قیمت مواد اولیه که در حوزه دستگاه ها و تجهیزات چاپ نیز خود را نشان داد.

وی با استناد به آمار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ۹ ماه نخست سال ۹۱ می گوید: در این مدت فقط یک دستگاه نو و جدید وارد کشور شد و عمده دستگاه های چاپ دست دوم بود که این آمار چندان خوب نیست و نشان می دهد توان خرید تولیدکنندگان و دست اندرکاران چاپ برای تهیه دستگاه های جدید و به روز به حداقل رسیده است.

ذکایی بحران و رکود کاری در صنعت چاپ را متأثر از بحران کاغذ در کشور می داند و می افزاید: در سال گذشته برای نخستین بار شاهد اتفاقی نادر بودیم؛ یک هفته مانده به عید چاپخانه داران با یک شیفت مشغول کار بودند که این موضوع در طول سال های اخیر نسبتا بی سابقه بوده است و علت آن کاهش حجم سفارشات از سوی ناشران بود. البته بازخورد این موضوع نیز در هجدهمین نمایشگاه چاپ و بسته بندی تهران مشاهده شد و بسیاری از فعالان صنعت چاپ شامل لیتوگرافان، چاپخانه داران و صحافان حضور کمرنگی در نمایشگاه داشتند. بسیاری از چاپخانه داران خود را آماده کرده بودند در سه ماه پایانی سال مشکلات را جبران کنند که متاسفانه این اتفاق رخ نداد.

این کارشناس صنعت چاپ می گوید: با این که نمایشگاه کتاب تهران امروز به کار خود پایان می دهد، اما اتفاق خاصی رخ نداد و با وجود آن که همیشه در این ماه بخشی از حجم ترافیک کتاب ها به نمایشگاه مربوط می شد، امسال هیچ خبر خاصی نبود.

ساره گودرزی