خاتم سازی, هنر بی بدیل ایرانی

خاتم یکی از هنرهای زیبا و فاخر دنیاست هنر آراستن سطح اشیای چوبی به صورتی شبیه موزائیک با مثلث های کوچک دوپهلو برابر و سه پهلو برابر از جنس عاج, چوب های مختلف, استخوان و فلزات گوناگون

خاتم یکی از هنرهای زیبا و فاخر دنیاست. هنر آراستن سطح اشیای چوبی به صورتی شبیه موزائیک با مثلث های کوچک دوپهلو برابر و سه پهلو برابر از جنس عاج، چوب های مختلف، استخوان و فلزات گوناگون.

هنر خاتم در طول پیدایش و تکامل خود، سینه به سینه و از استاد به شاگرد و از پدر به پسر انتقال یافته و خواه ناخواه با تغییراتی به شکل امروزی درآمده است. در این نقل و انتقال چه بسا رموز و اسرار کار که از میان رفته و چه افسانه ها که جای واقعیت را در این فن گرفته است.

این هنر دو مرحله کاری دارد: ۱)خاتم سازی که شامل عملیاتی از قبیل طراحی خاتم، تهیه مواد و مصالح و برش مصالح اولیه، ترکیب و ایجاد گل و در نهایت ساخت قامه(جسم مکعب مستطیلی شکل دارای میانگین طول ۴۰سانتی متر و عرض ۱۰سانتی متر و قطر ۳سانتی متر از چوب یا خاتم) و برش آن و تهیه لایه خاتم است. ۲) خاتم کاری شامل طراحی زیرسازی، طراحی چسباندن لایه های خاتم بر روی زیرکار، پرداخت و جلاکاری اشیای خاتم کاری است.

زمان آغاز این هنر آشکار نیست و آنچه درباره آن گفته می شود بیشتر با افسانه همراه است. برخی استادان خاتم ساز بر این عقیده اند که این هنر معجزه ابراهیم پیامبر(ع)است، ولی به نقل یکی از برجستگان خاتم سازی، این هنر - صنعت به شیوه امروزی قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخانان مغول بر ایران و به دنبال پیدایش رابطه مستقیم بین ایران و چین، به ایران راه یافته است. برخی دیگر از محققان نیز معتقدند که خاتم کاری در دوره دیلمیان در ایران و در شهر شیراز پایه گذاری شد و در عصر صفویه به اوج شکوفایی رسید، زیرا از طرفی حمایت حکومت از هنرمندان و از دیگر سو ایجاد روابط بازرگانی با کشورهای دور و نزدیک، به گسترش هنر خاتم کمک کرد.

در ایران پیش از ظهور اسلام گونه ای خاتم سازی رواج داشته و شیوه کار آن چنین بوده که از چوب یک رنگ مکعب هایی به اضلاع چهار میلی متر می بریدند و با طرح های گوناگون روی صفحه ای نصب و میخکوب می کردند و این شیوه تا چند قرن پس از اسلام هم متداول بوده است.

در حال حاضر منبری خاتم کاری شده با این روش در مسجد جامع عتیق شیراز وجود دارد که بیش از هزار سال از زمان ساخت آن می گذرد.

خاتم ابتدا از کنار هم قرارگرفتن مثلث های بزرگ شکل می گرفت و رنگ چوب های مصرفی بیشتر سیاه یا سفید بود، ولی به تدریج ذوق و سلیقه ایرانی ظرافت کنونی را جانشین زمختی پیشین نمود و تنوعی در رنگ های آن به وجود آورد و رنگ های قرمز، سبز، آبی و زرد را به آن افزود و به جای روی و قلع که قبلاً به کار برده می شد و هیچ جلوه و جلایی نداشت، از فلز برنج بهره گرفت.

از نظر هندسی نیز در خاتم تغییراتی ایجاد گردید و اشکال سه ضلعی، پنج ضلعی، هشت ضلعی، ده ضلعی و دوازده ضلعی به کار گرفته شد که با قرار دادن آنها در کنار یکدیگر نقش بندی ایجاد می شود.

● روش ساخت خاتم

در خاتم کاری چوب، استخوان و یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده برش داده و آنها را به گونه ای کنار هم قرار می دهند که برش عرضی این مثلث های واحد، دارای اشکال هندسی منظم باشد. سپس با سریشم برش های نازک را با نظم و ترتیب خاصی روی ورقه نازک چوبی می چسبانند و پس از خشک شدن ورقه ها را بر روی اشیای مورد نیاز جهت تزیین نصب می کنند.

● سحر خاتم

زیبایی و ظرافت هنر خاتم کاری دل هر بیننده ای را می رباید. می توان با حمایت از خاتم کاران و رشد و توسعه این هنر زیبا به رشد و توسعه گردشگری کمک کرد چرا که این هنر فاخر گردشگران را سحر می کند و این تحفه ایرانی برای توریست ها حکم طلا را خواهد داشت.