جای خالی هویت ملی در معماری نماهای شهری

روند شکل گیری نماهای فعلی بافت مرکزی اکثر شهرهای ایران, همزمان با تحولات صورت گرفته در تهران, به ویژه دوره پهلوی اول است که در این دوره ساختار سیاسی, اجتماعی و اقتصادی کشور متحول می شود

روند شکل‌گیری نماهای فعلی بافت مرکزی اکثر شهرهای ایران، همزمان با تحولات صورت گرفته در تهران، به ویژه دوره پهلوی اول است که در این دوره ساختار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور متحول می‌شود.

تهران در آغاز سلطنت پهلوی به همان صورت اواخر عهد قاجار باقی مانده بود. با شروع دوره پهلوی تحولات گسترده‌ای در تهران به وجود آمد و ساختارهای موجود حاکم بر جامعه تحت‌تاثیر این دگرگونی‌ها، قرار گرفت. پیدایش و گسترش نهادهای جدید شهری و تشکیلات اداری، نیازمند ایجاد ساختمان‌هایی در سطح کشور، به ویژه پایتخت بود. ورود اتومبیل، هر چند قبل از این دوره باعث تغییرات اندکی در شهر ناصری شد اما در این دوره تاثیر اساسی در شکل توسعه شهر گذاشت. شهر از هر سو شروع به گسترش کرد ولی دامنه آن، محدود به حصار ناصری باقی ماند و در پی ساخت‌و‌سازهای روزافزون، تخریب حصار ناصری از سال ۱۳۱۱ شمسی آغاز شد و تا سال ۱۳۱۶ ادامه یافت. در این میان برخی از محله‌های قدیمی نیز تخریب و ساختمان‌های مورد نیاز دولتی درون محدوده قدیمی آنها احداث شد. این دگرگونی‌ها با نظارت یک تشکیلات اداری به نام بلدیه که در سال ۱۲۹۸شمس تاسیس شده بود، انجام می‌شد.

در این دوره اغلب ساخت‌و‌سازها به سمت شمال شهر تهران کشانیده شد و در امتداد خیابان‌های سعدی، لاله‌زار، فردوسی و... ادامه پیدا کرد. این اتفاق را باید از مهم‌ترین فعالیت‌های شهرسازی دوره پهلوی دانست که با احداث خیابان‌های جدید تعریض و گسترش خیابان‌های فرعی و اصلی شهر دوره قاجار و احداث بناهای فرهنگی، دولتی و میدان‌های جدید همراه بود.

در این دوره ضمن ادامه شیوه معماری اواخر قاجار و شیوه نئوکلاسیک غربی سبک‌های دیگری که تحت‌تاثیر جنبش هنر نو غرب بودند، توسط مهندسان خارجی مقیم کشور و دانشجویان ایرانی فارغ‌التحصیل از دانشگاه‌های اروپا پدیدار شدند. ساختمان‌های این مقطع زمانی نیز هم اکنون در میان بافت مرکزی شهر تهران واقع شده‌اند و با اینکه هماهنگی با معماری ایرانی ندارند اما از ترکیبی بسیار استوار و زیبا برخوردارند و نمونه‌هایی باارزش از ظهور معماری مدرن در ایران محسوب می‌شوند.

همچنین در این دوره فعالیت‌هایی به منظور ایجاد سبکی که معرف معماری ایرانی باشد، انجام شد و حاصل این اقدامات، ظهور شیوه‌ای بود که در آن با به‌کارگیری، طرح و خطوطی برگرفته از معماری هخامنشی و عناصر برجسته آن و در مواردی به کار بردن دوره‌های تیزه‌دار و تزیینات کاشی کاری و مقرنس‌کاری در مجموع ترکیبی باشکوه ایجاد کردند. ساختمان بانک‌ملی، شهربانی، اداره پست و دبیرستان انوشیروان، فیروز بهرام همه دستاورد این سبک هستند که به نام «سبک ملی» از آن یاد می‌شود. همزمان با کارهای عمرانی و خیابان‌کشی‌های دوره پهلوی اول، زیباسازی نماهای شهری نیز مورد توجه قرار گرفت و توسط بلدیه قوانین و مقرراتی در این مورد وضع شد. در سال ۱۳۰۷ شمسی بلدیه تهران دستورالعملی را در مورد تعویض در مغازه‌ها و جایگزینی آن با درهای شیشه‌دار صادر کرد و در سال ۱۳۰۸شمسی نیز نخستین مقررات در مورد نماسازی بعضی از خیابان‌های تعریض شده به ساکنان حاشیه‌ای این خیابان اعلام شد که براساس آن مالکان موظف بودند تا دیوارها و بناهای یک طبقه را تا ارتفاع سه‌متر و بنای دو طبقه را ۵/۸ متر بیشتر، بالا نیاورند.

اما ناهماهنگی‌های موجود بین ارگان‌های همسو تاکنون باعث وارد آمدن خسارت‌های فراوانی به بناها و بافت‌های تاریخی شده است که این آسیب‌ها همچنان ادامه دارد. وقت آن رسیده که مسوولان شهری، هر چه سریع‌تر برای حفظ آثار باقیمانده اقدامات موثری انجام دهند زیرا اگر وضعیت فعلی ادامه یابد تا چند سال آینده هیچ اثری از بافت‌های تاریخی، یعنی هویت شهرها، باقی نمی‌ماند. بافت تاریخی به ظاهر در تملک افراد است ولی یک بافت مجموعه‌ای فرهنگی است و شامل همه ارزش‌های موجود جامعه می‌شود که از آن میان معماری تجسم یافته است تا این فرهنگ را به نمایش در آورد و بنابراین نابودی این بافت‌ها مصادف با اضمحلال فرهنگ جامعه است.

بدنه‌های شکل گرفته در خیابان‌های مرکزی شهرهای بزرگ، حاصل تجربه‌هایی است که سینه به سینه از معماری گذشته این سرزمین به ما رسیده است و بر ماست که این ارزش‌ها را حمایت و حفظ کنیم. در کلان‌شهر تهران که ده‌ها کیلومتر مربع وسعت دارد و هر روز در حال بلعیدن زمین و آسمان خود است، قطعه کوچکی به نام تهران قدیم وجود دارد که نباید به دلیل افزون‌طلبی خود این قطعه را محو و نابود کنیم.

اقدامات پراکنده برای حفاظت از بافت‌های تاریخی کشور نمی‌تواند چاره‌ساز باشد و تنها با هماهنگی بین ارگان‌های مسوول می‌توان شکل بافت‌ها و بناهای تاریخی شهرهای بزرگ را برطرف کرد. همچنین در مورد نماهای جدید شهری نیز باید چاره‌اندیشی شود و به منظور جلوگیری از شکل‌گیری بناهای ناهنجار، طرحی به مرحله اجرا در ‌آید که سازندگان و مالکان بدنه‌های شهری مکلف به ساخت بدنه‌هایی موزون و زیبا با بهره‌گیری از اصول معماری اصیل شوند.

مهدی معمارزاده

کارشناس ارشد مرمت و حفاظت بناها و بافت‌های تاریخی