قناعت, گنج بی پایان

پیرامون اصلاح الگوی مصرف

از مجموع تعالیم و آموزه های دین اسلام در خصوص الگوی مصرف فهمیده می شود که الگوی مصرف در اسلام مبتنی بر سه اصل اساسی است:

۱) انتفاع و استفاده از مواهب و نعمتهای الهی

۲) پرهیز از اسراف، تبذیر و اتراف

۳) قناعت.

مطابق اصل اول، دین اسلام بر خلاف پندار کسانی که گمان می کنند تقرب و بندگی خداوند با انتفاع و استفاده از نعمت های الهی، منافات دارد، تمتع و برخورداری از مواهب زندگی را برای مسلمانان نه تنها جایز، بلکه امری ضروری می شمرد و کناره گیری از لذات مادی در حد مشروع را به عنوان رهبانیت، امری ناپسند و غیرمشروع دانسته، تحریم اعتقادی یا عملی نعمت های مباح و استفاده نکردن از آنها را مورد نکوهش قرار داده است. در خصوص اصل دوم، دین اسلام مسلمانان را از اسراف و تبذیر، تجمل گرایی در مصرف بر حذر داشته و آنها را به اعتدال و رعایت میانه روی در استفاده از نعمت های الهی و امکانات رفاهی، دعوت می کند. الگوی نظری اسلام در باب مصرف، این ایه کریمه است: “کلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا یحب المسرفین؛ بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید، همانا خداوند اسرافکاران را دوست نمی دارد”(اعراف۳۱/). مطابق اصل سوم، علیرغم آنچه فرهنگ غرب القاء می کند که انسانها را در مصرف هر چه بیشتر، به رقابت بکشاند، اسلام به قناعت فرا می خواند و انسان را به پرهیز از حرص و نزاع بر سر برخورداری های مادی، تشویق و ترغیب می نماید.

قناعت یکی از ویژگی های افراد با ایمان و از امتیازات انسانهای بافضیلت است، افراد خودساخته و آراسته دارای روحیه قناعت و عزتند و در پرتو این روحیه عالی هیچگاه چشم طمع به مال و منال دیگران نمی دوزند. واژه قناعت در لغت به معنای “روی آوردن به چیزی” است و مفهوم رضایت و خشنودی از آن برداشت می شود. در اصطلاح، این واژه گاه صفت فعل و به معنای “بسنده کردن به اندک در کالاهای مورد نیاز” دانسته شده است و گاه صفت نفس است و به مفهوم “صفت پایدار نفسانی که موجب اکتفا کردن به اندازه نیاز و ضرورت از مال” می شود. بنابراین، افراد قانع در زندگی به مقدار ضرورت و کفاف بسنده کرده و به کمتر از آن نیز خشنودند. مهمترین بارزه صفت قناعت همان رضایت خاطر و روحیه بالای انسانهای قانع نسبت به مقدرات عالم است.

در آموزه های دینی، سفارش به قناعت دو هدف را دنبال می کند: نخست آن که سرشت آدمی به دنیا آزمند و حریص است، در مقابل، دین او را به قناعت و پرهیز از حرص فرا می خواند. برایند این دو نیرو، ایجاد اعتدال و توازن در آدمی نسبت به زندگی دنیاست. دوم آنکه بر اساس نظام حکیمانه آفرینش، افراد از نظر استعدادها، توانمندیهای فکری و جسمی و ویژگی های بسیار دیگر، متفاوت از هم آفریده شده اند و در نتیجه از نظر ثروت و قدرت اقتصادی نیز، برابر نیستند.بنابراین همواره کسانی یافت می شوند که در برخی زمینه ها از دیگران برترند و این خود می تواند عامل شعله ور شدن آتش حسد، کینه توزی، و حسرت و افسوس در جان آدمی و برهم زدن آرامش روحی او گردد. از این رو عناصری مانند قناعت و خشنودی از خواست الهی، نقش موثری در حفظ آرامش روان آدمی خواهد داشت. با این همه قناعت هرگز به معنای رها کردن کار و تولید و راضی شدن به مشکلات و عامل عقب ماندگی اقتصادی نیست، بلکه خود زمینه ساز رشد اقتصادی است، زیرا جامعه ای که مصارف اضافی خود را حذف کند و از تجملاتی که بر اساس نیازهای کاذب و روحیه اشرافی گری بوجود می آید دوری کند، می تواند پس انداز بیشتری برای سرمایه گذاری های لازم برای توسعه داشته باشد. از سوی دیگر، با تامین بهداشت روانی جامعه، زمینه بروز مفاسد اقتصادی ناشی از حسد، آزمندی و چشم و همچشمی را کاهش می دهد و موجب سالم سازی فعالیتها و افزایش امنیت اقتصادی می گردد.

آموزه های دینی با اشاره به این مطلب دو گونه تاثیر برای قناعت در زمینه رشد اقتصادی بیان نموده است:

نخست تاثیر روانی یعنی احساس بی نیازی، رضایت از زندگی و آرامش روحی در عین فقر مادی، چنانکه امیر مومنان علی (ع) می فرمایند: “لا کنز اغنی من القناعه ... و من اقتصر علی بلغه الکفاف فقد انتظم الراحه...؛ هیچ گنجی بی نیاز کننده تر از قناعت نیست... آن که به مقدار کفاف بسنده کند آسایش خود را فراهم ساخته است”(نهج البلاغه، حکمت۳۶۳ ).

دوم، تاثیر مادی به گونه ای که قناعت عاملی برای فقرزدایی به شمار رفته است. امام علی (ع) می فرمایند: “من لزم القناعه زال فقره؛ هر که با قناعت همراه شد، فقر و تهیدستی اش از میان برود”(غررالحکم، ص۳۹۳).

در روایتی از امام صادق (ع) قناعت از مکارم اخلاق و از خصایص پیامبر اکرم (ص) دانسته شده است: “خداوند امتیاز پیامبرش را مکارم اخلاق قرار داد، شما نیز خود را در این مورد بیازمایید. اگر این ویژگی ها در شما بود خدا را سپاس گویید و از او بخواهید که آنها را زیادتر کند. این امتیازات عبارت است از: یقین، قناعت، صبر، شکر، رضا، حسن خلق، سخاوت، غیرت، شجاعت و مردانگی”(وسائل الشیعه۱۳۹ ۱۱:). از رسول خدا (ص) روایت شده است: “مال اندکی که نیاز انسان را برآورد بهتر از مال زیادی است که انسان را از یاد خدا باز دارد”(امالی صدوق، ص۳۹۵). نیز فرمودند: “بهترین روزی آن است که به اندازه کفایت باشد”(الترغیب و الترهیب۵۳۷ ۲:) در حدیث دیگری فرمودند: “خوشا به حال کسی که مسلمان باشد و زندگی اش به قدر کفاف”(اصول کافی۱۴ ۲:). از امیرالمومنین (ع) نیز روایت شده است: “خوشا به حال کسی که به یاد معاد و بازگشت باشد و برای روز حساب کار کند و در زندگی به اندازه کفایت و رفع نیاز قناعت نماید و از خدا راضی باشد”(نهج البلاغه،۴۱ ).

قناعت در بعد مثبت و منفی دارای آثار متفاوتی است. یعنی چنانچه در انسان روحیه قناعت حکمفرما باشد بدنبال آن آثار بسیار خوبی مشاهده می شود اما در بعد منفی یعنی به جای قناعت ضد آن یعنی روحیه حرص و طمع حاکم باشد، آثاری متضاد با آثار قناعت پدید می آید.

برخی از آثار مثبت قناعت عبارتند از:

۱) عزت و سرافرازی: امیرالمومنین علی (ع) می فرماید: “هیچ کس از شخص قانع عزیزتر نیست”(فهرست غرر، ص۳۳۰) نیز فرمودند: “قناعت وسیله عزت است”(همان). در بیان دیگری نیز فرمودند: “قناعت سبب عزت و بی نیازی از مردم است”(همان). بقول استاد شهریار:

تشنه جوی کریمان نشوید که قناعت همه دریا باشد

مرد را پای قناعت به زمین سر همت به ثریا باشد

۲) گنج بی پایان: رسول گرامی اسلام (ص) فرمودند: “قناعت گنجی است که فانی نمی شود”(مشکوه الانوار:۱۳۲ ). نیز فرمودند: “قناعت مالی است که تمام نمی شود”(همان).

۳) بی نیازی: از امام صادق (ع) روایت شده: “هر کس به آنچه خدا روزیش کرده قانع باشد از بی نیازترین مردم است”(اصول کافی۱۳۹ ۲:). نیز فرمودند: “برترین بی نیازی ها، قناعت است”(مشکوه الانوار۱۳۰:).

برخی از آثار سوء عدم قناعت عبارتند از:

۱) ذلت و خواری: کسی که به آنچه خدا برای او مقدر کرده است راضی نباشد خواه ناخواه چشم طمع به مال دیگران خواهد داشت که در نتیجه، دست نیاز به سوی آنان دراز خواهد کرد و این خود موجب ذلت و خواری او خواهد شد. امام صادق (ع) فرمودند: :”چه زشت است برای مومن که میل و رغبتی در او باشد که او را خوار و ذلیل کند”(اصول کافی۳۲۰ ۲:). مرحوم مجلسی می فرماید: “منظور از میل و رغبتی که نکوهش شده و سبب ذلت و خواری انسان می گردد آن است که دست به سوی مردم دراز کند و از آنان چیزی بخواهد، اما خواستن از خدا و توجه و رغبت به پروردگار مایه سربلندی و عین عزت است”(مرآه العقول۲۵۸ ۱۰:).

۲) نگرانی دائم: از نتایج آز و طمع، نگرانی و تشویش خاطر است. امام صادق (ع) می فرماید: “پیامبر اکرم (ص) وقتی آیه “لا تمدن عینیک الی ما متعنا به ازواجا منهم زهره الحیوه الدنیا ... هرگز چشم خود را به نعمتهای مادی که به گروههایی از آنها داده ایم میفکن که اینها شکوفه های زندگی دنیاست”(طه۱۳۱/) را شنید فرمود: هر کس به خدا دل نبندد حسرت دنیا او را از پای درمی آورد، و هر کس چشم از مال و ثروت مردم برندارد حزنش طولانی شود و خشمش فرو ننشیند، و هر کس نعمت خدا را تنها در خوردنیها و نوشیدنیها ببیند عمرش کم و عذابش نزدیک شود”(تفسیر صافی۸۳ ۲:).

علی خانی