نگاهی به موسیقی مذهبی امروز

موسیقی مذهبی ایران, همانند سایر پدیده های فرهنگی بومی, علاوه بر قدمت و پیشینه آن و ضمن ارتباط عمیق و گسترده با سایر مظاهر فرهنگی, از تنوع , پویایی و مبانی زیبایی شناسی فرهنگ سنتی بهره مند است

نمونه های مختلف این موسیقی نظیر آواهای تعزیه، مصیبت، مرثیه ، دعا و مناجات و نوحه به لحاظ فرهنگی و موسیقایی، از جمله موارد با اهمیت در شناخت فرهنگ شنیداری مردم این سرزمین اند.

تا چند دهه پیش مجریان این نوع موسیقی در مقیاسی وسیع (سراسر ایران) دو دسته بوده اند. دسته اول که در نقاط شهری و مثلاً پایتخت به اجرای انواع آوازهای مذهبی می پرداختند، ازاساتید و بزرگان آواز محسوب می شدند که با تسلط و آگاهی کامل نسبت به روایت آواز موسیقی ایرانی ، با توجه به متن مذهبی مورد نظر، الحان مناسب آن را می خواندند. اگر در تعزیه و آوازهای مذهبی مرثیه ای ، پیچیده ترین و درعین حال زیباترین مقام ها و حالات موسیقی ایرانی اجرا می شد، در نوحه ها، شاهد اجرای ادوار ریتمیک کهن و نغمه مرتبط با آن بوده ایم. نوحه ها در پیوند با آواز و همسرایی دسته جمعی و ضربی خوانی متناسب با متن اشعار و موضوع مورد نظر، بخش قابل توجهی از پیشینه موسیقی ادوار گذشته ایران را روایت می کرده اند. دسته دوم مجریان آوازهای مذهبی در نواحی و مناطق مختلف ایران اند. در میان این گروه، گرچه افرادی و مناطقی یافت می شود که با رویکرد دسته اول به موضوع می پرداخته اند - شوشتر و دزفول مثالهای خوبی برای طرح موضوع است - اما بسیاری از خوانندگان نغمه های مذهبی مناطق به مفهوم وسیع کلمه باکلیات و ساختار آواز موسیقی ایرانی آشنایی چندانی نداشتند. با این حال گروه اخیر از سویی در پیوند و ارتباط عمیق با موضوع مورد بحث و از سوی دیگر با شناخت گسترده و عمیق فرهنگ موسیقی بومی منطقه خود، نوع دیگری از نغمه های مذهبی و نوحه ها را اجرا می کرده اند. امروزه که در محیط های شهری کلان، شاهد فراموشی بخش اول هستیم، با رجوع به آواهای مذهبی مناطق ایران، با حجم گسترده و عظیمی از الحان مذهبی روبروایم. نوحه ها به عنوان شاخص ترین آوای مذهبی که دارای ریتم مشخص هستند، با پیچیدگی ملودی و ریتم و ارتباط درون فرهنگی و ساختاری خود به لحاظ زیبایی شناسی نیز بسیار واجد اهمیت اند.

اما امروزه، به دلایل متعدد فرهنگ شنیداری مردم ایران، علاوه بر مخدوش شدن، رو به کثرت عامه پسندی گذارده است. این پدیده نا بهنجار رو به گسترش، شامل آواهای مذهبی و به خصوص نوحه ها شده است. در پایتخت ایران از سالها قبل یک جریان جدید راه اندازی شد که با اهداف خاص، اجرای نوحه ها را ساماندهی کرد. این جریان با شعار جذب جوانان، ارتباط گسترده در لایه های اجتماع، امروزی کردن نوحه ها و مسائلی از این دست، رویه ای را اتخاذ کرد که می توان به «ناهنجاری صوتی فرهنگ نوحه» ها تعبیرش کرد. این رویکرد را درسایر حوزه ها، تجربه کرده ایم. سینما و موسیقی پاپ دو عنصر پرمخاطب این رویه اند.

از سالیان قبل برخی سیاست گذاران ومجریان فرهنگی حوزه سینما و موسیقی با این فکر خام که ما می توانیم با الگوسازی از سینمای هالیوود و موسیقی پاپ خارج از کشور محصولاتی داخلی تولید کنیم که مخاطب داخلی جذب آنها شوند، به این مسأله دامن زدند.

به ناگاه ساخت فیلمها و موسیقی هایی آغاز شد که کپی ناقصی از آثار مورد اقتباس بود. در حوزه موسیقی کپی برداری از آثار موسیقی

لس آنجلسی به جایی کشیده شد که تقلید و صدا یک حرکت فرهنگی محسوب شده و هر خواننده ای بهتر تقلید صدا می کرد، موفق تر بود. مردم و به خصوص جوانان نیز با هر ایده و فکری البته اوایل از این حرکت استقبال فراوان کردند، اما تب آن هم فروکش کرد. بله ما برای جذب مخاطب، سرنا را از سرگشاد نواختیم! به جای تولید فکر، گسترش فرهنگ، دادن آگاهی از پیشینه فرهنگی و آشنایی نسل جوان با حجم عظیم و متنوع فرهنگ صوتی مردمان ایران، او را وادار به دوباره شنیدن صداهای بی هویت اما آشنا کردیم.

حال به موضوع مورد بحث می رسیم. رویکرد اتخاذ شده که قلب فرهنگ شنیداری و عمیق مردم این سرزمین را نشانه رفته و وجوه عظیم فرهنگی این مردمان را نادیده انگاشته بود، این بار به سراغ آیین اعتقادی مردم و مراسم سوگواری آمده بود. نوحه ها که جایگاه ویژه ای در مراسم سوگ به خصوص در ایام محرم و صفر دارند، با دیدگاه پیش گفته مورد هجوم و تاخت و تاز انواع بی هویتی از صداها و آواهای عامه پسند قرار گرفتند. در چند سال اخیر- و به عنوان نمونه همین عاشورای چند روز پیش - کار این گروه به آنجا کشیده شده که با استفاده از انواع ترانه های کوچه بازاری و حتی ترکی استانبولی و با گذاردن شعری مذهبی روی ملودی اخذ شده از سطحی ترین انواع موسیقی عامه پسند به جمع رو به گسترش این طیف دامن زدند.

نکته تأسف بار، حمایت چندجانبه رسانه ها به خصوص رادیو و تلویزیون و بسیاری از مراکز مهم مذهبی از این افراد است. پخش مکرر و مجدد صدا و تولید انبوه و بی شمار CD های صوتی و تصویری این جریان سبب شده تا نه تنها فرهنگ عمیق، کهن و اصیل نواهای مذهبی در مراکز مهم شهرنشینی و پایتخت مورد هجوم واقع شود، بلکه این جریان یکسویه که تنها در یک جهت گوش و قلب مردم را نشانه رفته، به سایر مناطق ایران نیز نفوذ کند تا آنجا که در یک سال گذشته، شاهد جریان رو به گسترش فرهنگ صوتی نازل و سطحی عامه پسند در نوحه های مذهبی به خصوص در میان جوانان سراسر نواحی ایران بوده ایم.

ای کاش می شد با گذشته یا آینده این فرهنگ درباره آنچه به عنوان موسیقی مذهبی امروز وجود دارد طرح پرسش کنیم!

محمدجواد بشارتی