مارك ایران یا ایران مارك

درشئون مختلف نظام اطلاع رسانی کشور پراکندگی و تشتت مشخصی حاکم است یکی از عوامل موثردر این ناهماهنگی, نبود الگویی واحد برای ذخیره اطلاعات کتاب شناختی بر روی رسانه های جدید ازاطلاع رسانی همچون کامپیوتر –در سطح ملی است

● چکیده :

درشئون مختلف نظام اطلاع رسانی کشور پراکندگی و تشتت مشخصی حاکم است.یکی از عوامل موثردر این ناهماهنگی، نبود الگویی واحد برای ذخیره اطلاعات کتاب شناختی بر روی رسانه های جدید ازاطلاع رسانی-همچون کامپیوتر –در سطح ملی است.کشورهای پیشرفته از سالها پیش و کشورهای در حال توسعه طی دهه اخیر،هر یک الگویی ملی را برای خود طراحی و مورد استفاده قرار داده اند،در ایران نیز,پیش نویس الگویی تحت عنوان"مارک ایران" توسط کتابخانه ملی با اقتباس از الگویی به نام "یونی مارک" و "ایران مارک" توسط مراکز اطلاعات و مدارک علمی ایران با اقتباس از الگویی به نام "یو.اس. مارک" که در کتابخانه کنگره مورد استفاده قرار گرفته ،تدوین شده است. این مقاله مروری است بر شرایط فعلی حاکم بر مراکز اطلاعاتی کشور و تشریح دلایل لزوم استفاده از یک الگوی ملی و در پایان به تشریح" وضعیت نشرو پخش و غیره" در مارک ایران پرداخته می شود.

● تعاریف مقدماتی در ذخیره اطلاعات:

برای آشنایی با مفاهیم مارک ایران باید با تعاریف مقدماتی در یک بانک اطلاعات آشنا شویم.

▪ کاراکتر(Character):

کوچکترین واحد اطلاعاتی را کاراکتر می گوییم که معادل یک حرف،رقم یا نشانه (مثال x، ؟،&) می باشد ، هم چنین هر کاراکتر معادل یک بایت (Byte) می باشد.(محمدی فرد،آباقری،۱۳۸۱)

▪ فیلد(Field) :

برای ضبط اطلاعات در مور دنمونه های مختلف یک موجود یت باید برای هر صفت خاصه یک حوزهء نمایش در نظر گرفت که به این حوزه فیلد گفته می شود .بدیهی است مجموعهءفیلدها یک رکورد را تشکیل میدهند.(جعفرنژاد ،۱۳۷۹)

رکورد (Record):

یک ساختار داده ای است که مجموعه ای از فیلدها (عناصر)با نام ها و انواع داده ای مجزا می باشد.یک رکورد یا به شکل مجتمعی از عناصر و یا بطور تک تک مورد استفاده قرار می گیرد.(جعفر نژاد،۱۳۷۹)

▪ فایل اطلاعاتی (Data File):

مجموعه ای از رکوردهای مرتبط به هم،تشکیل فایل اطلاعات را می دهند.به عنوان مثال مجموعه رکوردهای کتابهای فارسی ،تشکیل فایل اطلاعاتی را کی دهند.(محمدی فرد،آباقری،۱۳۸۱)

▪ بانک اطلاعاتی(Database):

مجموعه ای از فایل های اطلاعاتی مرتبط به هم تشکیل بانک اطلاعات را می دهند. به عنوان مثال مجموعه فایل های اطلاعاتی ،کتب،مقاله ها، پایان نامه ها و... بانک اطلاعات مدارک را تشکیل می دهند.(محمدی فرد،آباقری،۱۳۸۱)

روند روزافزون تولید اطلاعات در جهان و ضرورت کنترل حجم عظیم اطلاعات از سوی کتابخانه ها و مراکز کتابشناختی در سراسر جهان ،مدت زمانی است که این گونه موسسات را به چاره اندیشی واداشته است. از سوی دیگر،گسترش ارتباطات،باعث گشترش هر چه بیشتر و وسیع تر انتقال اطلاعات شده و این امر به نوبه خود سبب شده است که اطلاعات مشترکی در بسیاری از نقاط جهان به وجود آید.

چگونگی کنترل این اطلاعات مشترک،کتابخانه ها و مراکز کتابشناختی و اطلاع رسانی را از بسیاری جهات به یک دیگر نزدیک ساخته است.به همین دلیل ، امروزه تبادل اطلاعات کتابشناختی بین کتابخانه ها ی مختلف ،خواه درون یک کشور، خواه در میان کشورهای گوناگون از اهمیت به سزایی برخوردار است.کتابداری که می خواهد با فهرستنویسی یک ماده کتابخانه ای ،آن را ذخیره سازد همواره ترجیح می دهد که در مرحله اول ، از فهرستنویسی آماده در منابعی که دارای اطلاعات مشترک هستند،از هر کجا که این اطلاعات مشترک به دست آید رونویسی کند زیرا فهرستنویسی بنیادی،نه تنها از لحاظ بودجه ،انرژی و زمان،به صرفه نیست بلکه خطر انجام یک فهرستنویسی غیر استاندارد را نیز در پی دارد.

● مارك( MARC: Machine-Readable Cataloging):

نظامی كه نخستین بار در امریكا توسط كتابخانه كنگره به وجود آمد تا سازماندهی و اشاعه اطلاعات كتابشناختی ماشینی برای ثبت در کتابشناسی های ملی یا محلی را به منظور دبیزش،میسر سازد.در واقع شناسه های مارك امریكایی(USMARC) و مارك انگلیس (UKMARC) مبتنی بر قواعد فهرستنویسی انگلو- امریكن است و اطلاعات مو ضوعی آن شامل شماره ها ی رده بند ی كتا بخانه كنگر ه و سر عنوانهای موضوعی كنگره می باشد.(سلطانی وراستین،۱۳۷۹)در این جا به دلیل مرتبط بودن مارك ایران با مارك امریكا و یونی مارك به شرح هر یك آنها پرداخته می شود:

● مارك امریكا (USMARC):

بررسی برای ماشینی كردن فهرستنویسی در كتابخانه كنگره از اواخر دهه ۱۹۵۰ آغاز شد .به همین دلیل كتابخانه از ”شورای منابع كتابخانه“امریكا درخواست بودجه برای این تحقیق كرد. در این اثنا سازمان كتابشناسی ملی انگلستان(BNB)نیز نسبت به شركت در این طرح اظهار علاقه كرد ولذابا استفاده از تجارب گذشته برنامه ”مارك۲“را آغازبه کار كردکه در آن بسیاری از کارمندان کتابخانه نیز شرکت داشتند.

قرارشد ساختار پیکره"مارک۲" قادر باشد اطلاعات کتابشناختی کلیه مواد کتابخانه ای و مشخصات وابسته مثل نام ، موضوع ،ارجاعها و غیره را در برگیرد. بعلت عظیم بودن برنامه،قرار شد برای زودتر رسیدن به مقصود،مواد کتابخانه ای تک تک مورد بررسی قرار گیرد. ابتدا "کتاب"در نظر گرفته شد. در سال۱۹۶۷طی همایش دیگری،پیکره"مارک ۲" مورد بررسی قرار گرفت. در ژوین ۱۹۶۸کتابخانه کنگره ۵۰هزار کتاب به زبان انگلیسی را از طریق رکوردهای قابل خواندن با ماشین ارایه داده بود.گزارش این پروژه در سال ۱۹۶۸داده شد. در سال۱۹۶۹باکمک انجمن کتابداران آمریکا اولین دستنامه مارک Marc manual منتشر شد.کتابخانه کنگره اکنون نه تنها برای همهءکتابخانه ای بلکه برای همهءآنها به زبانهای مختلف حتی زبانهای غیر رومنی پیکرههای لازم را طرح ریزی کرده است.(سلطانی،راستین،۱۳۷۹)

● یونی مارك(UniMarc) :

فهرست جهانی قابل خواندن با ماشین كه زیر نظر گروه كار ایفلا استاندارد شده است.یونی مارك،شماره ها،نشانگرهاو فیلدهای فرعی را در ضبط كتابشناختی قابل خواندن با ماشین مشخص می نماید.هدف اولیه آن سهولت مبادله بین المللی داده های كتابشناختی قابل خواندن با ماشین در موسسات كتابشناختی ملی است.(سلطانی و راستین،۱۳۷۹)

● علل پدید آمدن مارک های مختلف:

چون شرایط کتابشناختی در انتشارات همه کشورها یکسان نیست و به تبع آن ، فهرستنویسی کشورهای مختلف ،متفاوت است و نیز، به دلیل وجود خطوط و زبان های مختلف، نمی توان از قالب مارک یکسانی برای تبادل اطلاعات در جهان استفاده کرد.

از جمله آنکه دلیل این که قواعد فهرستنویسی توصیفی و فهرستنویسی موضوعی آلمان با قواعد مشابه در کشورهای دیگر متفاوت است مارک کشور آلمان نیز منحصر به فرد است.[۱] تاثیر قواعد فهرستنویسی بر پیدایش مارک های مختلف به اندازه ای است که حتی مارک کتابخانه کنگره آمریکا[۲] و مارک کتابشناسی ملی بریتانیا[۳] که هر دو بر مبنای قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن[۴] به وجود آمده اند به دلیل تفاوت های میان ویراست آمریکایی و ویراست انگلیسی این مجموعه قواعد، با یک دیگر سازگار نیستند(Long,۱۹۸۴).

در قالب مارک ژاپن[۵] و مارک چین[۶] چند فیلد جدید برای داده هایی که به زبان های خاص این کشورها هستند به وجود آمده است. در کشورهایی که بیش از یک زبان رسمی دارند فیلدها و/ یا فیلدهای فرعی باید به اطلاعات به زبان های متفاوتی که در این کشورها به کار می روند اختصاص یابند. در قالب مارک کانادا[۷] که بر پایه مارک ایالات متحده ساخته شده امکاناتی فراهم شده است که توسط آن ها می توان داده های فیلدهای مشخصی را بر حسب نیاز،به یکی از دو زبان رسمی این کشور ،یعنی انگلیسی و فرانسه بازیابی نمود(Hagler and Simmons, ۱۹۸۲).

در کشورهایی مانند چین و ژاپن که الفبایی بسیار گسترده دارند مجموعه نویسه ها و کدهای متفاوتی باید به کار رود که این نیز به نوبه خود باعث شده است مارک های این دو کشور با سایر مارک ها تفاوت های چشمگیر داشته باشند.

بنابراین ملاحظه می شود که هر کشور برای انجام امور فهرستنویسی خود به قالب مارکی نیاز دارد که برای احتیاجات خاص آن کشور طراحی شده باشد. از این رو ، برای تبادل اطلاعات کتابشناختی و فهرستنویسی با کشورهای دیگری که آنها نیز به دلایل بالا ،دارای قالب خاص خود هستند به قالب دیگری با ویژگی های مشترک نیاز است.

● قالب های تبادل و قالب های پردازش:

قالب های مارک را از نظر دامنه کاربرد می توان به دو گروه تقسیم کرد: قالب های تبادل و قالبهای پردازش. بعضی از قالب های مارک، همان گونه که در بالا اشاره شد بدوا برای تبادل اطلاعات در درون یک سیستم معین طراحی می شوند در حالی که قالب های دیگری از مارک ، اساسا به منظور تسهیل انتقال داده ها بین سیستم های متفاوت ، تولید می گردند. گروه اول با عبارتی مانند:" قالبهای پردازش درونی "[۸] ،

" قالب های پردازش " [۹] ، و گاهی " قالب های کاری " [۱۰] نامیده میشوند. " قالب های ارتباطات " [۱۱] و "قالب های تبادل " [۱۲] اصطلاحاتی هستند که برای گروه دوم به کار می روند.

▪ مزایای خاص مارک برای ایران :

مارك ایران برای كتابخانه ها و مراكز اسنادو بطور كلی شبكه اطلاع رسانی كشور مزایای بسیاری خواهد داشت كه عمده ترین آنها به شرح زیر است:

۱) وجود یك قالب مارك ملی كه مورد استفاده همه كتابخانه های ایران باشد ، فهرستنویسی را یكنواخت و در نتیجه تولید فهرستگان ملی را بسیار ساده تر می سازد.

۲) خودكارسازی در كتابخانه های ایران روند سریعی یافته است و یك قالب مارك ملی برای ایران،اتلاف وقت، انرژی و بودجه خاص فهرستنویسی بنیادی تكراری را كه حتی در شكل رایانه های آن نیز با قالبهای متفاوت انجام می شود، به میزان زیادی كاهش می دهد.

۳) برای مجموعه های بزرگ بسیاری از كتابخانه های ایران كه هنوز فهرستنویسی نشده، فهرستنویسی گذشته نگر مسئله ای است كه در آینده نزدیك باید به آن توجه داشت.

۴) برای توسعه شبكه كتابشناختی رایانه ای ملی،وجود یك قالب مارک ملی از ضروریات است.

۵) كتابخانه های بسیاری در ایران برا ی فهرستنویسی مجموعه هایشان به کتابشناسی ملی ایران متکی هستند اما انتشار با تاخیر کتابشناسی ملی ایران این کتابخانه ها را ناچار می سازد به میزان چشمگیری فهرستنویسی بنیادی انجام دهند که طبعا استاندارد نیست زیرا مجموعه قواعدی که به کمک آن بتوان فهرستنویسی استانداردی برای انتشارات ایرانی انجام داد وجود ندارد.

۶) یک قالب مارک ملی که مورد استفاده ناشران ایرانی قرارگیرد می تواند داده های لازم برای فهرستنویسی پیش از انتشار را بطور پیوسته (Online)به کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران منتقل کند و به این وسیله پوشش کتابشناسی ملی را گسترش دهد.

۷) در صورتی که سازمانها وموسسات دولتی نیز از قالب مارک ملی ایران برای انتقال داده های مربوط به انتشارات خود به کتابخانه ملی استفاده کنند ، پوشش کتابشناسی ملی ایران نیز از نظر انتشارات دولتی بسیار کامل تر از گذشته خواهد شد.

۸) مجموعه های بسیار بزرگی به زبان فارسی در سرتاسر جهان وجود دارند.تبادل سریع و کافی اطلاعات کتابشناختی و فهرستنویسی بین کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و موسسات دارای این مجموعه ها با استفاده از قالب مارک ملی ایران امکان پذیر خواهد بود.

۹) تاکنون در هیچ یک از کشورهای عربی قالب مارک ملی تهیه نشده است . قالب مارک ملی ایران ، به دلیل مشابهت های زبانی و فرهنگی می تواند به عنوان مدلی برای ساختن قالب مارک ملی در کشورهای عربی به کار رود. مشابهت های فرهنگی در این مورد نقش مهمی ایفا می کنند.

شیدا نجفی نیا

دانشجوی كارشناس ارشد كتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه الزهرا

یادداشتها:

[۱]Kohl,۱۹۷۷.۱

[۲]. LCMARC

.[۳] BNBMARC

Cataloging Rules.[۴] َAnglo-American

.[۵] JAPAN/MARC

.[۶] CHINES MARC

.[۷] CANMARC

.[۸] Internal Processing Formats

.[۹] Processing Formats

.[۱۰] Working Formats

Communication Formats .۵

.[۱۲] Exchange Formats, Interchange Formats

.[۱۳] Common Communication Format = CCF

.[۱۴] UNISIST Reference Manual

[۱۵] . در این تحقیق به دلیل مصطلح بودن از " مارک ایران " استفاده می شود.

.[۱۶]استاندارد بین المللی توصیف اطلاعات كتابشناسی ISBD=International standard for Bibliographic Description

[۱۷] در اینجا منظوراز اصطلاح " نویسه " که در بخشهای مختلف این تحقیق بکار رفته است همان" کاراکتر" میباشد.

فهرست منابع و ماخذ:

۱- انجمن كتابداران امریكا(۱۳۷۱).قواعد فهرستنویسی انگلو امریكن.مترجم

رحمت الله فتاحی .مشهد:آستان قدس رضوی.

۲- پارسی اصفهانی،امیر.ایران مارك:الگوی پیشنهادی برای ذحیره و پیشینه های كتابشناختی.فصلنامه اطلاع رسانی،دوره ۱۱، شماره ۳، بهار۱۳۷۵ .

۳-جعفر نژاد،آتش(۱۳۷۹).آشنایی با بانكهای اطلاعاتی.تهران :سمت.

۴-سلطانی،پوری;راستین ،فروردین(۱۳۷۹).دانشنامه كتابداری و اطلاع رسانی،فارسی-انگلیسی،انگلیسی-فارسی.تهران:فرهنگ معاصر.

۵- صدیق بهزادی(۱۳۷۳).دستنامه قواعد فهرستنویسی. تهران : کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

۶-فهرستهای رایانه ای:كاربردوتوسعه:مجموعه مقالات همایش كاربرد و توسعه

فهرستهای رایانه ای دركتابخانه های ایران،۲۷و۲۸ آبان ۱۳۷۸(۱۳۷۹).دانشكده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد، به كوشش رحمت الله فتاحی. تهران:مشهد:دانشگاه فردوسی مشهد.تهران:مركز اطلاع رسانی و خدمات وزارت جهاد سازندگی.

۷- کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران (۱۳۷۱). کتابشناسی ملی ایران ، نیمه اول ۱۳۶۸ ، شماره ۶۳ ، . تهران : کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران ، ۲۸۸.

۸- کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران . معاونت خدمات فنی و عمومی. صورت جلسه مورخ ۱۸/۵/۱۳۷۷ کمیته ملی مارک ایران.

۹- کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران . معاونت خدمات فنی و عمومی. گزارش پیشرفت ۱۲ ماهه طرح " مارک ایران "( مهر ۱۳۷۶- مهر ۱۳۷۷).

۱۰- کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران . معاونت خدمات فنی و عمومی. گزارش پیشرفت ۶ ماهه طرح " مارک ایران " مهر ۱۳۷۷- اسفند ۱۳۷۸.

۱۱-كمیته ملی مارك ایران (۱۳۸۱).مارك ایران .تهران:كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

۱۲-محمدی فرد،داود;آباقری،محمد(۱۳۸۳).كامپیوتر برای كتابداران واطلاع رسانان.تهران:چاپار.

۱۳-Hagler, Ronald; Simmons, Peter (۱۹۸۲).The bibliographic record and information technology.Chicago:American Library Association.

۱۴- International Federation of Library Associations and Institutions. Working Group on Content Designators (۱۹۸۰) . UNIMARK : Universal MARK format . (۲nd ed. rev). London : IFLA International Office for UBC,۱.

۱۵- International Federation of Library Associations and Institutions (۱۹۹۴-). UNIMARC manual : bibliographic format . Munchen : Saur , ۴-- -۱.

۱۶-Kohl, Ernst (۱۹۷۷).The exchange of bibligraphic information in machine-readable:form:performance

And problems.In:E. Edelhoff and K-D Lehmann(Eds.),symposium Held at Dortmund University.March ۲۲-۲۴,۱۹۷۶(p.p.۶۷-۸۳).Frankfurt am Main:Vittorio Klostermann.

۱۷-Kokabi, Mortaza (۱۹۹۴).Development on a machine-readable cataloguing (MARC) format for Iran.Unpublished doctoral Dissertation,The University of New South Wales.Australia.

۱۸-Kokabi, Mortaza (۱۹۹۵).The internationalization of MARC:Part VI:UNIMARC , some formats based on it and some other MARC formats.Library Review,۴۴(۷),۳۰.

۱۹-Long, Antony (۱۹۸۴).UKMARC and US/MARC:a brief and comparison.The Journal of Documentation,۴۰(۱),March,۱-۱۲

۲۰-Plassard,Marie-France;Ratthei,Stephanie(۱۹۹۹).The international list of UNIMARC Users and experts .International Cataloguing and Bibliographic Control,۲۸(۲).۴۱-۴۲.

۲۱-Van Niekerk,ILse(۱۹۷۸).SAMARC development report to the Marc Working Group.[s.l.]Council for scientific and Industrial Research.Centre for Scientific and Technical Information,۹-۱۰.

---