درد مشترک درمان مشترک

درمان گروهی یعنی چه

«بسیاری از بیمارانی که از بی‌خوابی رنج می‌بردند و با هیچ نوع درمانی بهبود پیدا نکرده بودند با درمان‌های گروهی مدتی است که می‌توانند خواب آرام و عمیقی را تجربه کنند.» این خبر بی‌بی‌سی شاید برای خیلی‌هایی که بی‌خوابی دارند جالب و هیجان‌انگیز باشد اما برای پزشکان و روان‌پزشکان از وجه دیگری اهمیت دارد و آن هم بحث «درمان‌ گروهی» و افزایش این نوع از درمان در دنیا و ایران است. شما هم اگر سری بچرخانید حتما دور و اطراف‌تان می‌بینید کسانی را که حرف از عضویت در این گروها و تاثیراتش می‌زنند. شاید با خودتان فکر کنید این شیوه درمانی شیوه‌ای جدید است اما این طور نیست و قدمت آن طولانی است. اگر می‌خواهید درباره این نوع درمان، چگونگی و کاربردهایش بدانید، با ما همراه شوید...

● تاریخچه گروه درمانی

بهبود روانی در گروه سابقه‌ای به قدمت تاریخ بشری دارد که نمونه‌های بارز آن در تعالیم مذهبی مشاهده می‌شود، اما شیوه علمی و امروزی آن همچون روان درمانی، پدیده تازه‌ای است که سابقه آن به دهه ۱۹۷۰ برمی‌گردد.

تا سال‌ها گروه‌درمانی فقط توسط درمانگران علاقه‌مند به آن صورت می‌گرفت. عده‌ای نیز به دلیل زیاد بودن تعداد مددجویان از آن استفاده می‌کردند چون حجم کار این افراد زیاد بود، مجبور بودند به گروه‌درمانی متوسل شوند.

عده‌ای از درمانگرها نیز از گروه‌درمانی به عنوان مکمل درمان انفرادی استفاده می‌کردند. یکی از قدیمی‌ترین موارد استفاده از روش‌های گروهی، کارهای جوزف اچ‌ برات روی بیماران مسلول در سال ۱۹۰۵ است. او به بیماران افسرده روحیه می‌داد و آنها را وادار می‌کرد رژیم دارویی خود را رعایت کنند.

جی‌ال‌مورنو اولین کسی بود که در اوایل دهه ۱۹۰۰ میلادی برخی روش‌های گروهی را در وین ابداع کرد و در سال ۱۹۲۵ نمایش روانی را به آمریکا معرفی کرد. همچنین او اولین کسی است که از اصطلاح گروه‌درمانی استفاده کرد.

اما پس از جنگ جهانی دوم بود که روش‌های گروهی به طور واقعی وارد صحنه شدند. شمار زیادی از بازماندگان جنگ به‌شدت به مشاره و درمان احتیاج پیدا کردند. محدودیت‌های مالی و بیمارستانی باعث شد درمانگران از روش‌های گروهی استفاده کنند.

باوجود جدید بودن، در سال‌های اخیر با جایگزینی روز افزون روابط اجتماعی و میان فردی به‌جای توجه به عوامل درون شخصی، عوامل حاکم میان اعضای گروه‌های اجتماعی از اهمیت بیشتری برخوردار شده است و بر این اساس در محیط بیمارستان‌های روانی، مطب‌ها و دفاتر مشاوره به درمان‌های گروهی توجه خاصی می‌شود.

● اتفاقاتی که در گروه می‌افتد

با تشکیل گروه، درمانگر هدایت را بر عهده می‌گیرد، چرا که درمان‌جویان نمی‌دانند چه کنند و در انتظار راهنمایی و دستورالعمل درمانگر هستند. در نظر آنها درمانگر شخص متخصصی است که آنها را درمان می‌کند و تلاش می‌کند رفتارهای مناسب داشته باشند. در مرحله بعدی افراد گروه یاد می‌گیرند که وابسته به درمانگر نباشند و مسوولیت‌پذیر باشند.

در سومین مرحله صمیمت بیشتری بین گروه ایجاد می‌شود. افراد یاد می‌گیرند احساسات خود را بیان ‌کنند و واکنش‌های مناسب در مقابل احساسات دیگران نشان ‌دهند. از این مرحله به بعد درمانگر اداره‌کننده جلسه نیست. بلکه به عنوان یک عضو گروه تنها انسجام جلسه را حفظ می‌کند و از تکنیک‌های مختلف در مورد اعضای گروه و واکنش‌های آنها استفاده می‌کند.

فردی که می‌خواهد وارد فرآیند گروه درمانی شود باید از انگیزه لازم برخوردار بوده و میل به تغییر داشته باشد و حاضر باشد برای تغییر کوشش کند.

مهم این است که ورود به برنامه گروه درمانی داوطلبانه باشد و بیمار به خاطر همسر، مادر، پدر، دوستان یا پزشک درمانگر خود به این کار وادار نشود. همانند هر درمان دیگری بیمار باید به شیوه گروه درمانی اعتقاد داشته باشد و آن را یک شیوه درمانی درست و مناسب ارزیابی کند که می‌تواند نیازهای او را برآورده ‌سازد و تغییر لازم را در رفتارهای او به‌وجود آورد.

مشکلاتی همچون پرخاشگری، روابط اجتماعی نامناسب، اعتیاد، احساس ناراحتی در جمع، اعتماد نکردن به دیگران، مشکلات عاطفی، ابراز وجود بیش از حد، افسردگی، مشکلات روان تنی، مشکلات زناشویی، اضطراب، نداشتن اعتماد به نفس، کمبود عزت نفس و وابستگی به دیگران در گروه قابل حل است.

از سوی دیگر، گروه درمانی برای بیماران با افسردگی عمیق، اسکیزوفرنی، اختلال شخصیت‌های پارانویید، اختلال شخصیت جامعه ستیز، افراد مبتلا به خود بیمارانگاری و اختلال شخصیت خودشیفته، نمی‌تواند مفید باشد.

● مزایای گروه درمانی

▪ انتقال اطلاعات: اعضای گروه همدیگر را راهنمایی می‌کنند، از هم چیز یاد می‌گیرند و به یکدیگر توصیه‌هایی می‌کنند.

▪ امیدوار شدن: مشاهده کسانی که مشکلات‌شان را با موفقیت رفع می‌کنند، افراد را امیدوار می‌کند. موردی که جزء لازم هر گونه درمان موفقیت‌آمیز است.

▪ همگانی بودن: افراد با گوش دادن به صحبت‌های دیگران می‌فهمند که آنها نیز ترس‌ها، مشکلات و نگرانی‌هایی مشابه ترس‌ها، مشکلات و نگرانی‌های خودشان دارند. پی‌بردن به اینکه تنها نیستیم خیلی خوشایند و دلگرم‌کننده است.

▪ نوع‌دوستی: اعضای گروه در شروع اغلب احساس بی‌فایده بودن می‌کنند و روحیه بالایی ندارند ولی وقتی می‌فهمد می‌توانند به دیگر اعضای گروه کمک کنند بیشتر احساس ارزشمندی و قابلیت می‌کنند.

▪ یادگیری برقراری ارتباط با دیگران: تعامل با دیگران در گروه می‌تواند روابط میان فردی، مهارت‌های اجتماعی، حساسیت به خرج دادن در مورد دیگران، حل اختلافات و مواردی از این قبیل را آموزش بدهد.

▪ تقلید: مشاهده و گوش دادن به صحبت‌های دیگران زمینه‌ساز تقلید و الگوبرداری رفتارهای مفید آنها می‌شود. اعضای گروه از یکدیگر چیزهایی یاد می‌گیرند.

▪ چگونگی ارتباط با خانواده: بافت گروه به بیماران کمک می‌کند مشکلات مرتبط با اعضای خانواده خود را بشناسند و حل کنند.

▪ تخلیه هیجانی: یاد گرفتن شیوه ابراز احساسات به شکلی صادقانه و راحت در گروه، زمینه‌ساز ایجاد اعتماد و درک متقابل خواهد شد.

▪ انسجام گروه: اعضای گروه به گروه کوچکی پیوند می‌خورند که با پذیرفتن آنها موجب افزایش عزت نفس‌شان خواهد شد.

● درمان گروهی چیست؟

روان درمانی گروهی چیزی جز ارایه شناخت و تصحیح رفتار بیمار گونه نیست رفتاری که موجب شده دیگران از فرد فاصله بگیرند و منزوی شود. بسیاری از مسایل و مطالب عنوان شده در روان درمانی گروهی در زندگی روزانه ما به‌سادگی اتفاق می‌افتد. تدابیر درمان که مهم‌ترین مساله مورد بحث در روان درمانی گروهی است تنها به گروه درمانی اختصاص ندارد، بلکه در هر گروه عادی کم و بیش وجود دارد.

به‌طور عادی ما در زندگی روزمره خود با افراد و گروه‌های متعددی ارتباط داریم که این روابط برای سلامت ما لازم است البته همه روابط زمینه سلامت بخشی ندارند و حتی بعضی از روابط نیز ناسالم و بیماری‌زا هستند. امروزه روان‌شناسان در روش‌های درمانی خود تغییر داده‌اند تا بتوانند از گروه‌درمانی نیز در درمان بیماری‌ها استفاده کنند. گروه‌درمانی در موارد گوناگونی به کار رفته است از آن جمله در بخش‌های روانی بیمارستان‌ها و درمانگاه‌های سرپایی روان‌پزشکی، درباره کودکان و نوجوانان در کانون‌های اصلاح و تربیت و یا در درمان اعتیاد.

روان‌شناسان در درمان‌های انفرادی می‌توانند به حل و فصل مشکلات فرد کمک کنند اما مهم این است که شخصی بتواند راهکارهایی را که در جریان درمان آموخته به روابط زندگانی روزمره‌اش منتقل کند. گروه‌درمانی شرایطی فراهم می‌آورد تا بیمار (مدد‌جو) مشکلات خود را در حضور دیگران حل و فصل کند. واکنش دیگران را به رفتار خود ببیند و هنگامی که بفهمد روش نادرستی دارد، روش‌های تازه‌ای در پیش گیرد.

به طور کلی در هر گروه‌درمانی، تعداد انگشت‌شماری مدد‌جو شرکت دارند بین (۶ تا ۸ نفر) و این افراد مشکلات مشابهی دارند. در جلسات درمان روان‌شناس یا مشاور معمولا در گفتگوها شرکت نکرده و اجازه می‌دهد اعضای گروه به مبادله تجربیات خود پرداخته، رفتار یکدیگر را تفسیر کنند و درباره مشکلات خودشان و دیگران گفتگو نمایند. اما در بعضی از گروه‌ها درمانگر بسیار فعال است. مثلا وقتی گروه دارای اعضای خجالتی و فاقد اعتماد به نفس است، مشاور به طور فعال آنها را برای بحث و صحبت در جمع هدایت می‌کند. ناگفته نماند که درمانگر باید بسیار حرفه‌ای باشد.

گروه‌درمانی از نظر وجود اعضا دو نوع است:

۱) گروه بسته: که تعداد اعضا از اول تا آخر دوره درمان ثابت و در حدود ۶ تا ۸ نفر هستند و از شروع تا پایان دوره، بیمار جدیدی وارد نمی‌شود.

۲) گروه باز: که تعداد در همان حد ثابت است، ولی با رفتن و مرخص‌شدن عضوی از گروه، عضو دیگری وارد گروه می‌شود و در نتیجه هر عضوی از گروه در یک مرحله خاص از درمان است.

● مراحل گروه درمانی

۱) شناسایی: ۵ جلسه اول که اعضای گروه درصدد شناخت هم هستند.

۲) انتقال: پس از طی مرحله مکاشفه با موفقیت و ایجاد امنیت و اعتماد، هر یک از اعضای گروه معمولا بحث درباره مشکل خود را آغاز می‌کند. ابراز مشکل با نوعی شک و تردید همراه است، زیرا روابط اعضا آن طوری که باید و شاید، هنوز عمیق نشده است.

۳) فعالیت یا سازندگی: پس از عمیق‌تر شدن روابط و اعتماد اعضا به یکدیگر و طرح مسایل و مشکلات، تلاش و فعالیت برای حل آن‌ها آغاز می‌‌شود.

۴) مرحله پایانی: سرانجام گروه به جایی می‌رسد که باید به طور موقت یا برای همیشه به کارش پایان داده شود. بهترین زمان برای خاتمه دادن به جلسه مشاوره گروهی، هنگامی است که گروه به هدف‌های تعیین شده نایل آمده باشد.

● گروه‌های خودیاری

به غیر از گروه‌های درمانی که تحت نظر روان‌شناس و یا مشاور اداره می‌شود و بیشتر جنبه کار خصوصی برای بیماران خود آن درمانگر را دارند، گروه‌های دیگری هم وجود دارد که به آنها گروه خودیاور می‌گویند، یعنی گروه، بدون درمانگر حرفه‌ای اداره می‌شود. این گروه‌ها، گردهمایی‌های داوطلبانه منظمی است به منظور تبادل اطلاعات و حمایت از یکدیگر در غلبه بر مشکل مشترک. اصولا این گروه‌ها توسط کسانی که قبلا موقعیت بحران را پشت‌سر گذاشته و به سلامت دست پیدا کرده‌اند، تشکیل می‌شود.

در سال ۱۹۳۵ اولین گروه خودیاور به نام انجمن الکلی‌های گمنام که به AA معروف است در آمریکا بنیان‌گذاری شد و بعد از آن گروه‌های درمانی زیادی به وجود آمد که یکی از معروف‌ترین‌های آن، انجمن معتادان گمنام است که در ۱۱۳ کشور جهان فعالیت می‌کند.

انجمن معتادان گمنام و یا NA از سال ۱۳۶۹ در ایران فعالیت خود را شروع کرده است و یکی از بهترین شیوه‌های درمانی که همان گروه‌درمانی است را انجام می‌دهد. در این شیوه معتادان یکدیگر را در شناخت و غلبه بر بیماری اعتیاد یاری می‌دهند و شرکت مداوم اعضا در جلسات انجمن مانع بازگشت آنها به مصرف مواد می‌شود.

● گروه درمانی در ایران

با وجود مقرون به صرفه بودن و موثر بودن درمان‌های گروهی، ظاهرا از این درمان‌ها به اندازه کافی استفاده نمی‌شود. در جامعه ما مردم شناخت کافی نسبت به گروه درمانی نداشته و ترجیح می‌دهند مشکلات‌شان به صورت انفرادی و خصوصی و محرمانه حل شود. به همین دلیل بسیاری از درمانگران و مراجعان، گروه‌درمانی را چاره آخر می‌دانند.

معدودی از بیماران برای گروه‌درمانی ارجاع می‌شوند و حتی کسانی هم که ارجاع می‌شوند گاهی قضیه را پیگیری نمی‌کنند و به گروه ملحق نمی‌شوند.

سحر حبیبی و لاله فاضل