دروغ گفتن بدترین نوع فساد در کشور است

یادداشت های پراکنده یک خبرنگار از سفر سیدمحمد خاتمی به مشهد

دقایقی پس از آنکه پرواز هواپیمایی آسمان دو ساعت پس از نیمه شب چهارشنبه ۳۰ آبان ۸۶، بر باند فرودگاه شهید هاشمی نژاد مشهد نشست، شاید هیچ کدام از همراهان سیدمحمد خاتمی که وی را در این سفر همراهی می کردند، گمان نمی بردند ورودی فرودگاه مملو از مردمی باشد که ساعت ها به انتظار دیدار رئیس جمهور سابق کشورشان تاخیر دو ساعته هواپیمایی آسمان را تحمل کرده اند. «خاتمی صف شکن/ سکوت شب را بشکن» و اینچنین سکوت سالن انتظار فرودگاه سه ساعت بعد از نیمه شب با استقبال مردم و شعارهایی که هم برای خوشامدگویی و هم حمایت از رئیس جمهور سابق سر داده می شد، شکست. استقبال کنندگان برای دقایقی فریاد می زدند «خاتمی دوستت داریم» و سپس با خواندن سرود «یار دبستانی» رئیس جمهور سابق را در حلقه همراهانش یعنی آیت الله توسلی، آیت الله بجنوردی و سیدمحمدعلی ابطحی و سیدعلی خاتمی مشایعت کردند. چنین استقبالی در نخستین دقایق ورود سیدمحمد خاتمی به مشهد نشان از خنثی شدن تمام تبلیغاتی داشت که در دو سال اخیر برای کمرنگ شدن پایگاه اجتماعی اصلاح طلبان صورت گرفته بود. خاتمی در این سفر همانند سفر به شیراز حامل «پیام» برای مردم بود. مشهد مقدس از دیرباز پایگاه تفکر اصلاح طلبی بوده است. از این رو به رغم تبلیغات منفی مخالفان و اقتدارگرایان «او» مورد استقبال قرار می گیرد، هم از سوی مردم و هم از سوی رهبران مذهبی این شهر. آیت الله واعظ طبسی تولیت آستان مقدس رضوی با طلوع سپیده دم چهارشنبه با حضور در محل اقامت سیدمحمد خاتمی با وی به دیدار و گفت وگو می نشیند و میزبان رئیس جمهور سابق کشور و همراهانش برای صرف ناهار در تالار آیینه حرم رضوی می شود. گرمی این استقبال تا آخرین روز حضور سیدمحمد خاتمی ادامه می یابد تا او هنگامی که بار سفر به تهران می بندد، راضی باشد که آنچه او در سال های گذشته برای آن تلاش کرده، همچنان مورد پذیرش مردم قرار دارد و مهم تر از آن گامی برای تحکیم جبهه اصلاحات و نزدیک کردن طرفداران آن برداشته است.

ط روزنوشت اول؛ درس اول

سفر هفته گذشته سیدمحمد خاتمی به مشهد بازتاب های گسترده یی در رسانه های داخلی و خارجی داشت. از آن جهت که رئیس جمهور پیشین ایران از تریبون های عمومی به ایراد سخنانی پرداخت که می تواند در بلندمدت به استحکام جبهه اصلاح طلبان منجر شود. در شرایطی که کمتر از سه ماه به انتخابات دوره هشتم مجلس شورای اسلامی باقی است، شاید این فرصت دوباره یی برای اصلاح طلبان باشد که یک بار دیگر خود را در معرض آزمون عمومی قرار دهند و به تحکیم روابط گسسته خود بپردازند، اما سفر اخیر رئیس جمهور پیشین ایران حاوی پیام های زیادی بود، چه استقبال عمومی مردم مشهد به عنوان دومین کلان شهر کشور از آن جهت استراتژیک بود که این سفر را باید بازسازی جبهه اصلاح طلبی خواند. اگرچه اصلاح طلبان در انتخابات شوراهای اسلامی تا حدودی به یکپارچگی در آرا و برنامه های خود نزدیک شدند، اما هنوز هم گاه اختلاف نظرهایی وجود دارد که با سفرهای استانی می توان نسبت به هماهنگی و صف آرایی نیروها اقدام کرد. سفرهای سیدمحمد خاتمی به استان های کشور، می تواند جبهه اصلاح طلبان را به هم نزدیک کند و از سوی دیگر موجب حرکت های بعدی این طیف سیاسی خواهد شد. اما این سفر از چند جنبه حائز اهمیت بود. مهمترین آن جنبش خودجوش مردم برای استقبال از رئیس جمهور پیشین بود، در شرایطی که هیچ تریبون رسمی حاضر به انعکاس اخبار آن نیست و در حالی که معدود روزنامه های اصلاح طلب تنها رسانه های اصلاح طلبان محسوب می شوند، حضور مردم و اشتیاقی که برای دیدن «سیدمحمد خاتمی» به عنوان یک شخصیت موثر و محبوب در این سفر صورت گرفت، همگی نشان از آن دارد که همچنان در بدنه جامعه تفکر اصلاح طلبی مورد اقبال مردم قرار دارد. این در حالی است که در چندماه گذشته و پس از انجام چند سفر و دیدار سیدمحمد خاتمی با مردم استان های کشور که بعضاً در تهران انجام شد، بلندگوهای ضداصلاح طلبی و رسانه های مخالف این جریان سیاسی، حساسیت ویژه یی به دیدارها و سخنرانی های او ابراز کردند. هرچند این حساسیت ها در آستانه انتخابات، کاملاً طبیعی به نظر می رسد که اصولگرایان و حامیان دولت به واکنش واداشته شوند، اما قطعاً انتخابات مجلس هشتم، آزمون دیگری برای نشان دادن رفتارهای دموکراتیک از سوی احزاب سیاسی فعال و البته دولت که مدعی چنین مساله یی است، خواهد بود. چه آنکه در دو سفری که سیدمحمد خاتمی به شیراز و مشهد انجام داد، به خوبی می توان حب و بغضی را که مخالفان وی نسبت به خطوط فکری اصلاح طلبان دارند، به وضوح دید. این حساسیت ها قابل تامل است و نشان از علاقه مندی محافظه کاران به رفتارهای غیردموکراتیک و گرایش به محدود و کنترل کردن صدای اصلاح طلبان دارد. از این رو می توان گفت سفرهای استانی رئیس جمهور پیشین و حضور او در میان مردم و نخبگان از دو ویژگی ایجابی و سلبی برخوردار است؛ ایجابی از این جهت که به ایجاد امید و نشاط پیاپی در جامعه می انجامد همان گونه که در هر دو سفر او چنین فضایی ایجاد شد. حضور خودجوش مردم به رغم آنکه رسانه ها، مردم را در جریان سفر او قرار ندادند و سلبی از این جهت که رفتارهای نادرست رقبا و مخالفان سیاسی همچنان تلاش می کند که صدای اصلاح طلبان به گوش مردم نرسد. تخریب چهره اصلاح طلبان در سال های گذشته مدام از رسانه ملی و رسانه هایی پرتیراژ وابسته به دولت و محافظه کاران تکرار می شود و این موضوع در شرایطی که فضای عمومی به افسردگی سیاسی دچار شده، شاید محافظه کاران را برای رسیدن به اهداف خود امیدوار کرده است. چنین تصویری به خصوص زمانی که اقتدارگرایان از پایان دوران اصلاح طلبی و حذف اصلاح طلبان از جامعه سخن می گویند، با استقبال پرشور مردم از سیدمحمد خاتمی پاسخ داده می شود و از این رو بر ادامه چنین سفرها و دیدارهایی تاکید دارد.

● دیدار در اولین دقایق بامداد

سیدمحمد خاتمی در اولین روز از سفر به مشهد نخست به زیارت بارگاه ثامن الحجج رفت. پس از اقامه نماز ظهر و عصر و دیدار با تولیت آستان قدس رضوی در حرم امام رضا (ع) با استقبال زوار حاضر در حرم روبه رو شد. خاتمی عصر همان روز مهمان استادان و دانشجویان مشهد بود. او در این دیدار خطاب به میزبانان خود عنوان کرد که به رغم موانع ساختاری و رفتاری امروز جامعه باید در عرصه فعالیت های اجتماعی و سیاسی حضور پیدا کند. در این دیدار که با پرسش و پاسخ همراه بود، رئیس جمهور سابق در معرض پرسشی قرار گرفت که میزان شهروندسازی را مورد سوال قرار می داد. او در پاسخ به این سوال با ذکر این مقدمه که در هر مرحله تاریخی باید اولویت ها را مشخص و سپس راهکارهایی به نفع مردم و جامعه ارائه کرد، اظهار داشت؛ تفکری که تاکید می کند دولتی می تواند در طول دوره اش شهروند بسازد، به بیراهه می رود زیرا شهروند باید در جریان تاریخ ساخته شود. خاتمی در این دیدار نقش NGO ها را در ایجاد دموکراسی ضروری ارزیابی کرد و دولت اصلاحات را در توسعه تشکل های غیردولتی موفق دانست. به گفته خاتمی در دوران اصلاحات روی مسائل زیادی کار شد اما توقع جامعه این بود که آثار سیاسی این تشکل ها به سرعت دیده شود در نتیجه وقتی چنین اتفاقی نیفتاد نوعی یأس و ناامیدی در جامعه پدیدار شد. شاید سوالات بسیاری در این رابطه در ذهن کسانی که به دیدار خاتمی آمده بودند، نقش بسته بود. با این حال او سعی کرد در سخنان خود به بخش زیادی از ابهامات موجود در رابطه با فعالیت تشکل ها پاسخ دهد. از همین رو خاتمی تاکید داشت که در دولت او برای نخستین بار برای کمک به احزاب و تشکل ها ردیف بودجه در نظر گرفته شد؛ اقدامی که به زعم او در یک دولت جهان سومی سابقه نداشته است.

دیدار بعدی سیدمحمد خاتمی با فرهنگیان مشهد صورت می گیرد. همان قشری که به گفته او مظلوم ترین بخش جامعه هستند و در عین حال با وجودی که حساس ترین قشرند اما طی دو سال گذشته بارها مشکلات آنان را ناشی از کوتاهی دولت اصلاحات اعلام کردند. رئیس جمهور سابق کشورمان در این دیدار از فرهنگیان خواست در صحنه انتخابات حضور گسترده پیدا کنند زیرا معتقد است اگر در مجلس قانونگذاری معلمان باتجربه حضور داشته باشند، ملتی را نمایندگی می کنند که به رشد و آبادانی خواهد رسید. او خطاب به فرهنگیان مشهد اعلام کرد به رغم جفاهایی که به اصلاح طلبان شده و می شود، آنها در انتخابات با تمام قوا شرکت می کنند. او ابا نداشت که به معلمان مشهد بگوید اصلاح طلبان از اشتباهات گذشته درس خواهند گرفت و برای حل مشکلات جامعه راهکارهایی ارائه می کنند.

● روزنوشت دوم؛ استقبال مردم

دومین روز سفر سیدمحمد خاتمی به مشهد با میلاد امام رضا (ع) همزمان شد. سه دیدار حاصل این روز بود. خاتمی صبح پنجشنبه در جمع فعالان اقتصادی مشهد اقتصاد را مرکز تفکر انسان خواند و با طرح این پرسش که آیا حکومت اسلامی راه و روش اداره زندگی را مشخص کرده است، عنوان داشت که با وجود آنکه روش ها مشخص است اما هنوز مشکلات جزیی و ساختاری در این بخش وجود دارد. او در عین حال یادآور شد که نباید دموکراسی و حاکمیت مردم بر سرنوشت شان تحت الشعاع برخی شعارها قرار بگیرد. او گفت؛ شعارهایی که اصلاحات اصیل انتخاب کرد، حاکمیت مردم بر سرنوشت خود بود که این شعارها منطبق بر معیارهای اسلامی بود. خاتمی عنوان می کرد که این شعارها اگرچه اقتصادی نبودند اما چون شعارهای بنیادی بود در سیاست، اقتصاد و فرهنگ نقش تعیین کننده یی داشت. از همین رو در جمع فعالان اقتصادی مشهد اصلاح قانون مالیات ها، قانون جذب و حمایت از سرمایه گذاری خارجی که حاصل دولت اصلاحات بود، را مهمترین اقدامات دولت خود دانست و لازمه ادامه راه اجرای این قوانین را سیاست خارجی سنجیده ذکر کرد. رئیس جمهور سابق کشورمان دیدار بعدی خود را با نمایندگان احزاب و گروه های اصلاح طلب مشهد برگزار کرد که به دعوت رهبران آنها به مشهد رفته بود. خاتمی در سخنانش سعی کرد با تعریفی از مفهوم اصلاحات و حوزه فعالیت این تفکر در بین گروه های سیاسی طرفدار این ایده حرکت اصلاحی را همچنان امیدبخش در جامعه بداند. خاتمی معتقد است با وجودی که این حرکت امیدبخش سابقه تاریخی دارد اما همچنان از ضعف تئوری و ابهام در مفاهیم و تحلیل ها رنج می برد. او خطاب به اصلاح طلبان مشهدی تاکید کرد که اصلاحات باید منطبق بر مردم سالاری دینی باشد زیرا به گفته او هنر انقلاب اسلامی منطبق کردن هویت تاریخی با مواضع دین بوده است. او در نهایت فراموش نکرد که به اصلاح طلبان مشهدی یادآور شود اصلاح طلبان قدرت نمی خواهند بلکه قصد خدمت به اسلام، انقلاب و نظام را دارند. دومین روز سفر رئیس موسسه گفت وگوی تمدن ها به مشهد فشرده تر از آن بود که به خواست تمام کسانی که تمایل به دیدار با وی داشتند، پاسخ بگوید. اما خاتمی دیدار دوم روز دوم را به روحانیون مشهد اختصاص داد. جلسه یی که به ظهر ختم شد و پس از آن دیداری هم با منتخبی از بانوان استان خراسان انجام شد. خاتمی در این دیدار خطاب به بانوان عنوان کرد که او هیچ وقت قبول نداشته مدیریت مردان قوی تر از زنان است، زیرا هرگز تفکری که می گوید زن جنس دوم است، در جامعه یی که به اسلام و دموکراسی معتقد است، جایی ندارد. خاتمی تاکید کرد؛ زن معیار انسانیت است و از این رو امتیازات زن قابل قیاس با مرد نیست. خاتمی در این دیدار از مجمع زنان خواست صنفی عمل کنند و از آزادی های مشروع خود دفاع کنند. رئیس جمهور سابق کشورمان ضمن آنکه آنها را به حضور فعال در انتخابات تشویق می کرد، تاکید کرد؛ به جای گلایه، که البته باید باشد، به عرصه های تصمیم گیری بروید و با تشخیص درست اولویت ها و برنامه ریزی، کارهای زیربنایی انجام دهید تا افرادی که به مجلس به عنوان نماینده زن راه می یابند در سطح کیفی بالایی قرار داشته باشند.

● افتخار ملی در تالار شهید بهشتی

ساعت ۶ عصر همان روز مردم مشهد در تالار شهید بهشتی انتظار دیدار رئیس جمهور سابق را می کشیدند. جمعیتی که تا پیش از حضور وی شعار می دادند و سرود می خواندند. تعداد زیادی تصویر خاتمی را در دست داشتند که روی آن جمله «افتخار ملی» نقش بسته بود. در خیابان های اطراف منتهی به محل دیدار خاتمی با مردم مشهد چنان ترافیک سنگینی ایجاد شده بود که برنامه سخنرانی او با ۴۵ دقیقه تاخیر آغاز شد. خاتمی در شرایطی به جایگاه رفت که تا دقایقی طولانی مورد تشویق حضار قرار گرفته بود از این رو امکان سخنرانی وجود نداشت. مجری مراسم چندین بار حضار را به سکوت دعوت کرد که در نهایت چنین شد و سیدمحمد خاتمی سخنان خود را با طرح این موضوع که فساد دروغ گفتن بدترین نوع فساد در کشور است، آغاز کرد. او تحقیر را نوع دیگری از فساد نسبت به مردم دانست و خطاب به کسانی که شعار عدالت طلبی سر داده اند، گفت؛ ما خواستار عدالتیم، اما نه عدالت توزیع فقر بلکه عدالتی که ثروت موجود در آن عادلانه توزیع شود. خاتمی همچون سایر دیدارهایش به انتخابات اشاره یی مستقیم داشت و همه جا تاکید داشت که بگوید همانگونه که امام خمینی (ره) گفته، میزان رای مردم است و حکومت باید مبتنی بر آرا و نظر مردم تعیین شود. از همین رو خاتمی چندین بار با پیش کشیدن موضوع انتخابات و تشویق مردم در این عرصه اظهار امیدواری کرد که مجلسی باکیفیت در آینده تشکیل شود. در هیاهوی سخنرانی او برخی از دانشجویان عکس های مربوط به دانشجوهایی را در دست داشتند که هم اکنون در بازداشت به سر می برند. خاتمی اما فراموش نکرد که این موضوع را نادیده بگیرد و عنوان داشت اگر آنها امروز در این جمع بودند، خوشحالی اش مضاعف می شد. این موضوع که با تشویق حاضران روبه رو شده بود، رئیس جمهور سابق را بر آن داشت تا یک بار دیگر موضوع حقوق شهروندی را یادآور شود. از همین رو تاکید کرد؛ به آقای شاهرودی گفته ام و اینجا هم دوباره تکرار می کنم، نباید کسانی به دلیل تکیه بر حقوق شهروندی، هزینه گزاف بپردازند تا امروز شاهد این نباشیم که افرادی به خاطر نقد و سخن گفتن ولو سخنانشان تند یا نابجا باشد هزینه هایی نظیر آنچه امروز شاهد آن هستیم، بپردازند. ورود خاتمی به سالن که مردم انتظارش را می کشیدند با شعار درود بر خاتمی آغاز شد و در پایان نیز حضار او را با همین شعار بدرقه کردند هرچند آنها فراموش نکردند که بگویند هنوز خاتمی را دوست دارند. برنامه بعدی حضور سید محمد خاتمی در بیت آیت الله زنجانی و دیدار با آیت الله مرتضوی از مراجع عظام تقلید مشهد بود. او سپس مهمان گروهی از فعالان فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و روزنامه نگاران استان خراسان رضوی بود که این دیدار تا مراسمی که برای شام تدارک دیده شده بود، به طول انجامید. رئیس موسسه گفت وگوی تمدن ها در این دیدار هم بر پاسداشت دموکراسی از سوی نخبگان جامعه تاکید کرد. هرچند او نتوانست نگرانی خود را از طرح مسائلی که اسلام و ایران را از هم جدا می داند، پنهان کند به همین دلیل یک بار دیگر یادآور شد که اسلام و ایرانی بودن به هم پیوسته است و به همان اندازه که مسلمان در ایران از حرمت برخوردار است، باید برای غیرمسلمان نیز حرمت قائل بود. میزبانان خاتمی در این دیدار با اشاره به نقش ویژه سیدمحد خاتمی در مبارزه با انحراف از راه انقلاب و پشتیبانی او از مردم سالاری از او خواستند همچنان در صحنه باشد. جمله یی که مهدی واعظ عبایی رئیس جبهه اصلاحات خراسان رضوی خطاب به خاتمی به کار برد این بود؛ «آقای خاتمی، اریکه اصلاحات منتظر شماست و شما توانایی آن را دارید که اختلاف درونی طیف گسترده اصلاح طلبان را کاهش دهید.» اگرچه خاتمی پاسخ روشنی به این خواسته نداد، اما در چهره میزبانان آخرین شب حضور خاتمی در مشهد رضایت موج می زد.

● پایان سفر و دغدغه هایی که باقی ماند

آخرین روز حضور خاتمی جمعه ۲ آذر نیز در برنامه یی فشرده ادامه یافت. او صبح جمعه خود را به زیارت دوباره حرم امام رضا اختصاص داد و سپس احمد علم الهدی امام جمعه مشهد به دیدارش در محل اقامتش آمد. دیدار بعدی، دیدار با اعضای شاخه جوانان جبهه مشارکت ایران اسلامی منطقه خراسان رضوی بود. آنها آمده بودند تا از تلاش سیدمحمد خاتمی در جهت ائتلاف اصلاح طلبان تشکر کنند هرچند طرح آگاه سازی جوانان در رابطه با مساله شیوع اعتیاد نیز از خواسته های آنها بود. آخرین دیدار رئیس جمهور سابق به سخنرانی در جمع مدیران دوره های گذشته اختصاص یافت. او با اظهار تاسف از اینکه این روزها برای پوشاندن واقعیت های تلخ و ضعف های موجود، همه گذشته نفی و تخریب می شود خواستار حفظ سرمایه های اجتماعی جامعه شد، چه به اعتقاد او هدر رفتن منابع مادی جامعه موجب بی اعتمادی و رکود خواهد شد. او حضور دولت ها که از نیروهای همراه خود استفاده می کنند را طبیعی عنوان کرد و در عین حال گفت؛ متاسفانه در برخی موارد چنان دچار افراط می شویم که این موضوع موجب بی ثباتی می شود. در حالی که نباید سرمایه ها را تخریب یا به آنها توهین کرد زیرا گسترش این ایده موجب می شود در مراتب پایین تر تصمیم گیری نیز رواج پیدا کند. او در سخنرانی خود چندین بار بر تفاوت نقد با تضعیف تاکید کرد و نگرانی خود را از آنچه امروز تحت عنوان نقد صورت می گیرد در حالی که تضعیف عملکردها و نیروهاست، ابراز داشت. خاتمی در آخرین سخنرانی خود باز هم به انتخابات اشاره کرد و آن را پروژه یی مهم در ماه های آینده دانست که باید موجب نزدیک شدن اصلاح طلبان برای شکل گیری مجلسی قوی در کشور شود. حضور سه روزه سیدمحمد خاتمی عصر جمعه ۲ آذر با بدرقه فعالان سیاسی و فرهنگی این شهر پایان یافت؛ سفری که اگرچه سه روز به طول انجامید و دیدارهای مهمی در آن اتفاق افتاد اما گوشه یی از این رویداد در رسانه ملی منعکس نشد، چه آنکه آنها هنوز حضور اصلاح طلبان را در حاشیه اخبار می دانند.

عبدالکریم تابش