طعم خوش اطعام

نگاهی به مفهوم اطعام در قرآن کریم و آثار دنیوی و اخروی آن

واژه طعام و مشتقات آن بارها در قرآن کریم آمده که ۱۶ بار آن از باب اِفعال است؛ همچنین واژه طَعام در ۵ مورد از جمله در آیه «ولا یَحُضُّ عَلی طَعامِ المِسکین» (حاقّه) به معنای اطعام دانسته شده است....

در برخی آیه‌ها اطعام‌کنندگان ستایش (سوره انسان) و کسانی که اطعام نمی‌کنند یا دیگران را به اطعام‌ تشویق نمی‌کنند، نکوهش شده‌اند. (سوره حاقّه)

در آستانه هفته اطعام نگاهی داشته ایم به معانی این سنت برآمده از قرآن در ماه مبارک رمضان.

اطعام از مصادیق انفاق و احسان است. اسلام برای حفظ حرمت انسان‌ها و ایجاد تعادل اقتصادی در جامعه، صاحبان ثروت را ملزم کرده بخشی از اموال خود را برای تامین هزینه زندگی و رفع ‌گرسنگی نیازمندان اختصاص دهند: «وفی اَمولِهِم حَقٌّ لِلسّائِلِ والمَحروم». (ذاریات) قرآن کریم بی‌توجهی به اطعام نیازمندان را از آثار کفر به مبدا هستی شمرده است: «اِنَّهُ کانَ لا‌یُومِنُ بِاللّهِ العَظیم * ولا‌یَحُضُّ عَلی طَعامِ المِسکین» (حاقّه‌)؛ همچنین بر ترک اطعام، آثار زیانباری مترتب کرده و در آیاتی (بلد) اطعام به مسکین در روزهای سخت، نمودی از مجاهدت با نفس و وسوسه‌های شیطانی شمرده شده است.

بدون تردید تجلی خصلت پسندیده میهمان‌نوازی، بیشتر همراه با اطعام است. از‌ برخی آیه‌ها برمی‌آید که اطعام، سیره پیامبران و اولیای الهی بوده؛ سوره های‌ ذاریات و هود که به داستان پذیرایی حضرت ابراهیم(علیه‌السلام) از میهمانان خود پرداخته، بیانگر خصلت میهمان‌نوازی اوست. گفته‌اند: «وی هنگام تناول غذا به‌دنبال میهمان می‌گشت تا او را با خود شریک کند، از همین‌رو آن حضرت را «ابوالضیفان» یعنی پدر میهمانان می‌گفتند، چنانکه آیه‌ای از سوره احزاب: «...‌اِذا دُعیتُم فَادخُلوا فَاِذا طَعِمتُم فَانتَشِروا...» حاکی از جود و خصلت اطعام در پیامبراکرم(ص)است.

اهل‌بیت(ع) نیز در اطعام به دیگران الگو بودند؛ آیه‌های ‌سوره انسان به نقل شیعه و سنّی، درباره حضرت علی(ع) و فاطمه(س) و فرزندانشان حسن و حسین(ع) نازل شده و بیان‌کننده اطعام خالصانه و خداپسندانه ایشان است که بدون هیچ چشمداشتی و فقط برای رضای خداوند انجام گرفت و خدای متعال به پاکی و خلوص عمل ایشان گواهی داد: «و یُطعِمونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسکینـًا و یَتیمـًا واَسیرا * اِنَّما نُطعِمُکُم لِوَجهِ اللّهِ لا‌نُریدُ مِنکُم جَزاءً و لا شُکورا» در ادامه، آیه‌های سوره انسان نیز از پاداش‌های الهی در مقابل این عمل مقبول و نیکوکارانه خبر می‌دهند. اطعام در این آیه‌ها (انسان‌) از نوع اطعام واجب نیست، زیرا اطعام‌کنندگان خود به آن نیاز داشتند: «عَلی حُبِّهِ». اطعام در چنین موقعیتی و با تحمل ۳ روز گرسنگی، حاکی از اوج ایثار اطعام‌کنندگان از نظر اخلاق و رفتار و دلیل بر خلوص و فداکاری ایشان است. در آیه‌های سوره بلد، اطعام از اوصاف اصحاب یمین شمرده شده است: «اَو اِطعـمٌ فی یَوم ذی مَسغَبَه * ... اُولـئِکَ اَصحـبُ المَیمَنَه». قرآن کریم بر اطعام نیازمند که در قحطی دچار سختی و گرسنگی شده‌اند، اصرار ورزیده و یتیم و مسکین را از مصادیق بارز نیازمندان می‌داند: «اَو اِطعـمٌ فی یَوم ذی مَسغَبَه * یَتیمـًا ذا مَقرَبَه * اَو مِسکینـًا ذا مَترَبَه» (بلد‌)

● بایدهای اطعام

۱) اطعام در صورتی ارزشمند است که فقط برای رضای خدا انجام شود و هیچ انگیزه‌ای جز خشنودی پروردگار در آن نباشد: «اِنَّما نُطعِمُکُم لِوَجهِ‌اللّهِ لانُریدُ مِنکُم جَزاءً و لا شُکورا» (انسان) طبعا در چنین اطعامی که برای خدا و منزّه از هرگونه منّت و اذیّت و ریاکاری است، همه، به‌خصوص نیازمندان، شرکت داده می‌شوند؛ چنانچه در اطعام اهداف دیگری دنبال شود، بسیاری از نیازمندان، به‌خصوص انسان‌های عفیف‌النفس و خویشتندار، محروم می‌مانند.

۲) شایسته است طعام دهنده، هم اطعام را دوست داشته باشد و هم از آنچه دوست می‌دارد به دیگران بخوراند . سزاوار است در اطعام نیازمندان، آنها که نیاز بیشتری دارند، در اولویت باشند و هنگام سختی و قحطی، بیشتر مورد توجه قرار گیرند، چنانکه آیه‌های سوره انسان و ‌سوره بلد بر اطعام نیازمندان در روزهای سخت زندگی و گرسنگی تاکید می‌کنند: «اَو اِطعـمٌ فی یَوم ذی مَسغَبَه * یَتیمـًا ذامَقرَبَه * اَو مِسکینـًا ذا مَترَبَه». بر پایه روایتی از پیامبراکرم(ص) هر کس گرسنه‌ای را در روز قحطی اطعام کند، خداوند او را از دَرِ مخصوص وارد بهشت می‌کند.

● آثار اطعام

خداوند در سوره بلد، ابرار را که براساس روایت‌ها، فریقین، امیرمومنان(ع)، فاطمه‌زهرا(س) و حسن‌ و حسین(ع)هستند به‌دلیل اطعام خالصانه و ایثارگرانه، ستوده و ایشان را از شرّ روزی که از آن می‌هراسند (قیامت)، محافظت کرده است و آنها را با صورت‌هایی نورانی و زیبا و دل‌هایی شاد برمی‌انگیزد و به موجب صبر بر تکالیف یا صبر بر ایثار با شدت احتیاجِ خودشان، در بهشت ساکن می‌کند و حریر بهشتی بر ایشان می‌پوشاند، در حالی‌که در آنجا بر تخت‌ها تکیه زده و از گرما و سرما درامان‌اند و درختان بهشتی بر سرشان سایه افکنده و میوه‌هایشان در دسترس و اختیار آنهاست. حوریان و نوجوانان زیبایِ بهشتی با سبوهایی سیمین و جامه‌ای بلورین گرداگرد ایشان در گردش‌اند؛ جامه‌ای که در سفیدی همچون نقره و در صفا و درخشندگی مانند شیشه و از هر حیث اندازه‌گیری شده است. به آنها از شرابی که طعم زنجبیل دارد، می‌نوشانند. در آنجا چشمه‌ای به نام «سلسبیل» است. گرداگرد بهشتیان پسرانی جاودانی، همواره در گردش‌اند؛ پسرانی که در زیبایی همچون مروارید پراکنده در اطراف بهشتیان (برای خدمت) به نظر می‌آیند و چون خوب بنگری، آن جایگاه با شکوه را عالَمی پرنعمت و حکومتی بی‌نهایت بزرگ از حیث بقا و وسعت خواهی یافت. بالاپوش ایشان دیبای سبز و استبرق (پارچه ضخیمی از جنس ابریشم و طلا) و زیورآلات ایشان دستبندهایی از نقره است و خدایشان به آنها شرابی طهور و گوارا می‌نوشاند: «اَنَّ الاَبرارَ یَشرَبونَ ... و سَقـهُم‌رَبُّهُم شَرابـًا طَهورا» (انسان‌). در روایت‌ها، پاداش دنیوی اطعام، زیاد شدن روزی ، دفع و رفع بلاها و بیماری‌ها، ایجاد محبّت و‌... دانسته شده است. خداوند در آیه‌های سوره فجر، سختی معیشت را پیامد ترک اطعام یتیمان و مساکین برشمرده است. در قرآن کریم ترک اطعام و حتی تشویق‌نکردن به آن، در کنار بی‌ایمانی به خدا قرار گرفته است: «اِنَّهُ کانَ لایُومِنُ بِاللّهِ العَظیم * و‌لا‌یَحُضُّ عَلی طَعامِ‌المِسکین» (حاقّه‌) و این دو را از علایم اصحاب شمال برشمرده است (حاقّه‌). براساس آیه‌های سوره مدثّر جهنّمیان بزهکار در پاسخ این پرسش که چه چیزی شما را به دوزخ کشانده، گویند: «از نمازگزاران نبودیم و بینوایان را اطعام نمی‌کردیم. با یاوه‌گویان یاوه‌ می‌گفتیم و روز پاداش (آخرت) را دروغ می‌شمردیم.»

همچنین ترک اطعام از ویژگی‌های کسانی است که از آیه‌های الهی رویگردان و کافرند، از این‌رو وقتی مومنان ایشان را به اطعام و انفاق تشویق‌می‌کنند، با استهزا و نسبت دادن گمراهی آشکار، به آنها می‌گویند: «آیا اطعام کنیم کسی را که اگر خدا می‌خواست او را اطعام می‌کرد؟»

قرآن کریم به تارکان اطعام یادآور می‌شود که تنگدستی و سختی معیشت آنها، پیامد دنیوی ترک اطعام و اکرام به یتیم و مسکین است.

گردآوری: اعظم ولی قیداری