همگرایی وچالش های آن در جهان اسلام چیست

عوامل و موانع متعددی بر سر راه «اتحاد مسلمانان» وجود دارند که هم به درون جامعۀ اسلامی باز می گردند و هم به نقش عوامل بیرون از جامعه اسلامی, که باید مورد مداقّه قرار گیرند اگر این موانع از سر راه جامعۀ اسلامی برداشته شود و جهان اسلام به اسلام اصیل که حاوی کاملترین برنامۀ زندگی فردی اجتماعی است عمل کنند امید می رود, میوۀ «وحدت» در درخت اسلام به ثمر بنشیند

مسئله وحدت یکی از مهمترین ایده هایی است که مسلمانان از روزگار آغازین اسلام تا به حال، بر مبنای تعالیم عالیه ی اسلامی و دیانت حقّه توحیدی پیگیر آن بوده و در مقابله با دشمنان اسلام و مسلمین یک تز و یک نظریه و یک استراتژی و برنامه، درابعاد مختلف، متناسب با مقتضیات زمان، آن را ارائه نموده اند.

در این مورد در متن منابع اصیل اسلامی بویژه در قرآن، واژه هایی چون«امت» و «امت واحده» به کار رفته است و در فقه و حقوق بین الملل اسلامی تحت عنون« دارالاسلام» و در اخلاق و اعتقادات اسلامی با عناوینی چون«الفت اسلامی» ، «اخوت اسلامی»، «برادری دینی» ، «همبستگی دینی» ، «تقارن اسلامی» و در زبان سیاستمداران و رجال و مصلحین مسلمان نیز به نامهایی چون «وحدت اسلامی» ، «اتحاد اسلامی»، «امت محمدیه»، «وحدت مسلمین» و اخیراً به زبان اصطلاحات سیاسی روز، در قالبهایی چون «بلوک اسلامی»، «جبهه یا کنگره اسلامی» و «انترناسیونالیسم اسلامی» و خلاصه در زبان غربیان « پان اسلامیسم» آمده و مطرح شده است.[۱]

تز«وحدت اسلامی» در اندیشه سیاسی بسیاری از علما و اندیشمندان مسلمان به چشم می خورد و هر یک به نوعی آن را بیان و تشریح کرده، راه حل ها و موانع موجود در راه وحدت را به رشته ی تحریر درآورده اند که از آن جمله اند: سید جمال الدین، شیخ محمد عبده، رشید رضا، کواکبی، عبدالرزاق، شیخ عبدالمجید سلیم، ابوزهره، علامه سید محمد امین، میرزا محمد شیرازی، آیت الله کاشف الغطاء ، سید شرف الدین عاملی و امام خمینی (ره) و بسیاری دیگر ا ز اندیشمندان سنّی و شیعه. امّا سئوالی که به ذهن می رسد، این است که، چرا به رغم آنکه شعار وحدت و همگرایی در جهان اسلام بیش از یک سده توسط مصلحان جهان در اسلام مطرح شده است، در جهان اسلام به وحدت و همگرایی نمی رسیم؟ موانعی که در این خصوص بر سر راه وحدت اسلامی است، چیست؟

برای روشن شدن مسئله، باید ببینیم مفهوم «وحدت اسلامی» چیست؟ و آنچه در دین اسلام به عنوان «اتحاد اسلامی» آمده چیست؟! اخوت اسلامی که قرآن بر آن تأکید دارد و می گوید:«انّما المؤمنون اخوه فاصلحوا بین اخویکم...» [۲]معنایش التزام قلبی و عملی به مشترکات اسلام است که به طور قطع ثابت شده و در عصر رسول اکرم (ص) و هنگام نزول قرآن مورد قبول همه بوده است که همان اصل توحید، نبوت، معاد، به طور کلّی و کلیات احکام عملی است. همین مشترکات قطعی است که معیار اخوت اسلامی است. هدف آن است که مسلمانان براساس اصول مشترک اسلامی در ابعاد مختلف عقیدتی، فقهی و اخلاقی که اکثر مسایل اسلامی را تشکیل می دهد، و بر اساس آیۀ:

«ان هذه امتکم امه واحده و أنا ربّکم فاعبدون»[۳]

خود را امت واحد بدانند و در سرنوشت یکدیگر و رعایت مصالح اسلامی و دفاع از اسلام و تبیین مفاهیم آن با هم معاضدت داشته باشند، همدیگر را مسلمان بدانند و در برابر دشمنان ید واحده باشند. در عین حال مزایای مذهب و عقیدۀ خود را هم که طبعاً در حاشیۀ مطالب اساسی قرار دارد، حفظ کنند و یا در نقاط اختلافی به گونۀ علمی با هم به بحث بنشینند و وقتی مسایل و مشکلات و اختلافات عقیدتی حل شد و اختلافات بین مذاهب برطرف شد و برادری بین مسلمانان حاکم شد ، آن وقت این حس، بین دولتها و سیاستمداران و حکومتهای اسلامی حل خواهد شد و آن وقت «وحدت اسلامی» در جهان حاکم خواهد شد.[۴]

این بود مفهوم ایده ی «وحدت اسلامی» که غالب مصلحان جهان اسلام در اندیشه های خود آن را مطرح کرده اند، امّا شبهه ای را که مطرح شده به دو نوع می توان پاسخ داد؛

اول اینکه: درست است که در سدۀ گذشته بسیاری از مصلحان آمدند و راه حل هایی برای وحدت و همگرایی جهان اسلام مطرح کردند، امّا این دلیل بر آن نیست که با آمدن مصلحان، جهان اسلام به طور حتم باید به وحدت برسد و لازمۀ آمدن مصلحان، اتحاد و همگرایی مسلمانان نیست، بلکه اندیشه و راه حل های این دسته از افراد فقط به مثابۀ دارویی است برای بیماری جهان اسلام که همان «تفرقه» و چند دستگی است. و این طبیعی است که یک بیمار گاه دارو را استعمال می کند و گاهی آن را به کناری می گذارد. مصلحان، همچون پزشک، راه حل و درمان را به مسلمانان نشان می دهند و اندیشه های وحدت آفرین مطرح می سازند امّا مهم این است که به این راه حل ها برای رسیدن به وحدت عمل شود و اگر می بینیم هنوز جهان اسلام به همگرایی نرسیده، قطعاً به اندیشه ها و دستورالعمل های مصلحان از سوی علماء، افراد و سیاستمداران مسلمان توجه نشده است.

گونۀ دوم که می توان به شبهه پاسخ گفت، این است که، علیرغم آمدن مصلحان و بیان راههای درمان جامعه اسلامی، یکسری موانع و عواملی در راه«اتحاد اسلامی» وجود داشته و دارند که باید بررسی شود. در زیر به عمده ترین موانع وحدت اسلامی اشاره می شود و این مهمترین بخش پاسخ به سئوال است.

موانع بسیاری در راه تحقق وحدت مسلمین قرار دارد و چنین برمی آید که عوامل جدایی مسلمانان به دو گروه عمده تقسیم می شود:

الف) عوامل بیرونی

ب) عوامل درونی

مهمترین عوامل بیرونی که موجب شکنندگی وحدت مسلمانان می گردند و باعث تضعیف جامعه اسلامی می شوند عبارتند از:

۱-تفرقه افکنی استعمار در کشورهای اسلامی

۲-سلطۀ اقتصادی غرب

۳-تهاجم فرهنگی برای سلب هویّت فرهنگی

---