حكومت ملی دكتر مصدق

گزارش سال ۱۳۳۰

در آغاز این سال، دكتر عبدالحمید زنگنه رئیس دانشكده حقوق كه در ۲۸ اسفندماه گذشته، هدف گلوله نصرت الله قمی واقع شده بود در گذشت. در خوزستان نیز چون شركت نفت ایران و انگلیس پس از تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت، مزایا و امتیازات كارگران را قطع كرده بود، اعتصاب و شورش پدیدار و حكومت نظامی اعلام شد. روز ۱۸ فروردین، میان كارگران اعتصابی و نیروهای نظامی زد وخورد خونینی در گرفت كه عده ای انگلیسی و تعدادی دانشجو و كارگر كشته و زخمی شدند.

۲۳ فروردین ماه برای روشنفكران و اهل فرهنگ روز سوگواری بود. صادق هدایت نویسنده چیره دست و مردمی ایرانی در این روند در پاریس خودكشی كرد. وی سال ها بود كه از سیاست و اجتماع دوری كرده بود و در پاریس در اوج تنهایی و غربت می زیست. پس از هدایت، یك هفته بعد نوبت ملك الشعرای بهار بود كه در نخستین روز اردیبهشت ماه ، اهل فرهنگ و ادبیات را سوگوار خویش نماید. پس از ترور رزم آرا، حسین علاء نخست وزیری را برعهده گرفت و در ۱۸ فروردین ماه پس از ترمیم كابینه، آن را به مجلس معرفی كرد. روز ۶ اردیبهشت ماه انبار مهمات لشكر فارس منفجر شد كه در این انبار ۵۷ هزار قبضه تفنگ برنو، ۱۸ میلیون فشنگ، انواع بازوكا و توپ های ساحلی نگهداری می شد. سرلشكر نصرت الله معتضدی فرمانده لشكر فارس و سرلشكر عطارپور رئیس اداره تسلیحات در این رابطه بازداشت و تحت پیگرد قانونی قرار گرفتند. در همان روز از سفارت انگلستان در تهران نیز اطلاعیه ای صادر شد كه اقدام مجلسین ایران را مبنی بر ملی شدن صنعت نفت شتابزده ارزیابی می كرد و از نتایج وخیم چنین كاری كه دامنه بسیار وسیعی دارد، دولت ایران را بر حذر داشت! در پی این اطلاعیه تهدیدآمیز، دولت علاء در همان روز- ۶ اردیبهشت- از كار كناره گیری و استعفای خود را به شاه تقدیم كرد. فردای آن روز جمال امامی كه از نمایندگان هوادار دربار به شمار می آمد، در جلسه فوق العاده مجلس به دكتر محمد مصدق پیشنهاد قبول پست نخست وزیری را كرد. شناختی كه امامی و سایرین از دكتر مصدق داشتند این بود كه هرگاه به دكتر مصدق پیشنهاد نخست وزیری می كردند یا قید و شرطی به كار می برد و یا شانه خالی می كرد.

اما در حالی كه سیدضیاء الدین طباطبایی در دفتر شاه منتظر فرمان نخست وزیری نشسته بود، در میان بهت و حیرت نمایندگان، این بار دكتر مصدق بدون هیچ پیش شرطی، اعلام پذیرش كرد! بلافاصله رای گیری شد و دكتر مصدق از ۱۰۰ رای حاضر، با كسب ۷۹ رای به نخست وزیری رسید. وی كه از جنبش مشروطه خواهی به این سو، همواره در صف مردم قرار داشت و مبارزات مردمی را پیگیری و رهبری می كرد، اكنون خود در راس قوه اجراییه كشور قرار گرفته بود. نخستین اقدام دكتر مصدق بازدید از زندان قصر بود. وی در آنجا ضمن ادای احترام به زندانیان سیاسی و كشته شدگان در زندان گفت: اینجا قتلگاه بسیاری از صاحبان فكرهای روشن و آزاد بوده است. وی سپس دست به كار راه اندازی كابینه شد و هنگام معرفی آنان به مجلس برنامه دولت خود را این گونه اعلام كرد: ۱- اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت در سراسر كشور ۲- اصلاح قانون انتخابات مجلس شورای ملی و شهرداری ها. اقدام بعدی دكتر مصدق، لایحه عفو زندانیان بود كه در ۱۵ اردیبهشت ماه به مجلس برد. همچنین دكتر مصدق، دكتر سید حسین فاطمی مدیر روزنامه باختر امروز- كه به تازگی از زندان آزاد شده بود- را به معاونت خویش برگزید. در ۲۲ اردیبهشت مجلس شورای ملی هیات مختلطی را برای نظارت بر كار خلع ید از شركت نفت ایران و انگلیس، انتخاب و معرفی كرد. دكتر عبدالله معظمی، دكتر علی شایگان، اللهیار صالح، حسین مكی و ناصر قلی اردلان اعضای این هیات بودند.

مجلس سنا نیز هیات مختلطی را به این شرح انتخاب و معرفی كرد: مرتضی قلی بیات سهام السلطنه، دكتر متین دفتری، محمد سروری، ابوالقاسم نجم و دكتر شفق. از سوی دولت نیز هیات نمایندگی ایران برای خلع ید معرفی شد. محمدعلی وارسته، مهندس كاظم حسیبی، محمد بیات، دكتر عبدالحسین علی آبادی و مهندس مهدی بازرگان نمایندگان معرفی شده از سوی دولت بودند. در ۲۴ همان ماه، دكتر مصدق طی بخشنامه ای انحلال شركت نفت ایران و انگلیس را به كلیه ادارات و نهادهای دولتی اعلام كرد. سه روز بعد، سفیر انگلیس در تهران طی هشداری به دولت مصدق، ملی شدن صنعت نفت را مخالف قوانین بین المللی دانست و دولت ایران را از این كار برحذر داشت. دولت آمریكا نیز در بیانیه ای اعلام كرد ملی شدن صنعت نفت ایران، تصمیمی یك جانبه و خلاف عرف و مقررات بین المللی است.

اكنون مصدق در برابر استعمار پیر انگلستان و امپریالیسم نوپای آمریكا ایستاده بود و جای شگفتی این جا است كه حزب توده كه قاعدتاً می بایستی ضدامپریالیست و ضد استعمارگری باشد، مصدق را نوكر امپریالیسم می خواند! به هر روی، مصدق پاسخ تندی به سفیران انگلستان و آمریكا در ایران داد و یادآور شد كه ملی شدن صنعت نفت ناشی از حق حاكمیت ملت ها است و هیچ مقام بین المللی ای صلاحیت رسیدگی به این كار را ندارد. در این میان دكتر مظفر بقایی حزبی به نام «حزب زحمتكشان ایران» را بنیاد نهاد كه هسته اولیه این حزب، افراد سازمان نظارت بر آزادی انتخابات بودند كه پیش از این تاسیس شده بود. چند تن از تئوریسین های حزب توده نیز به حزب زحمتكشان بقایی پیوستند.

در ۶ خرداد ماه، دولت انگلستان و مقامات شركت نفت ایران و انگلیس، از دولت ایران به دیوان داوری بین المللی لاهه شكایت بردند. اكنون كه در اثر همبستگی و اتحاد نیروهای ملی و مذهبی، كار مبارزه به خوبی پیش می رفت و دولت به دست آنها افتاده بود، وسوسه های خناس و دست های آلوده و ناپاك به كار افتادند تا این دو نیروی متحد و قوی را از هم بگسلند. روز ۱۳ خردادماه، سید مجتبی نواب صفوی رهبر فداییان اسلام به دست ماموران آگاهی شهربانی دستگیر و زندانی شد. وی به هنگام دستگیری گفت كه حكومت ایران باید توسط خلیفه مسلمین اداره شود. در پی بازداشت نواب صفوی، فداییان اسلام اعلامیه تندی صادر و تهدید كردند چنانچه یك مو از سر نواب كم شود، خیلی ها را خواهیم كشت. در همین حال آیت الله كاشانی در مصاحبه ای با خبرنگاران به دشمن اصلی جنبش یعنی انگلستان پرداخت و گفت چنانچه انگلیسی ها خودشان خلع ید نكنند، حكم جهاد علیه آنان خواهم داد. استعمار انگلستان به خوبی او و پدرش را می شناخت كه در عراق بی هیچ ترسی در برابر نظامیان انگلیسی پایمردی از خود نشان داده بودند و رودرروی آنان ایستاده بودند.

۱۸ خرداد هنگامی كه هیات نظارت بر خلع ید با راه آهن به خوزستان رفت، بیش از یكصد هزار نفر از ایرانیان آنها را مشایعت كردند و با شور و شوق چشم به راه اقدام آنان ماندند. هیات عامل اجرایی نیز كه دكتر محمود حسابی، دكتر علی آبادی و مهندس بیات اعضای آن بودند در میان شور و هیجان عمومی در خرمشهر مستقر شد. همزمان با استقرار هیات مدیره شركت ملی نفت ایران، هیاتی نیز از انگلستان به ریاست جاكسن برای مذاكره با دولت ایران، وارد تهران شد. جاكسن اعلام كرد آمادگی دارد نوعی از ملی شدن را كه شركت سابق نیز در آن سهیم باشد و سود حاصله از فروش نفت نیز ۵۰ ۵۰، باشد را به رسمیت بشناسد. دشمنی كه از در بیرون رانده بودند اینك از پنجره آویزان بود و می خواست به هر نحوی كه شده، دوباره به داخل بیاید! دكتر مصدق بی درنگ واكنش نشان داد و در اعلامیه ای به آگاهی مردم رساند كه پیشنهادات هیات جاكسن را منافی با قانون ملی شدن صنعت نفت می داند و به عملیات اجرایی خلع ید ادامه خواهد داد. وی همچنین در سی ام خردادماه به مجلس رفت و طی نطقی خاتمه عملیات خلع ید و قطع گفت وگو با نمایندگان انگلستان را به آگاهی مجلسیان رساند و تقاضای رای اعتماد كرد. از ۹۲ نماینده حاضر در مجلس، ۹۱ نفر به دولت دكتر مصدق رای اعتماد دادند! دولت انگلستان نیز بی كار ننشست. در ۴ تیرماه وزیر خارجه انگلیس درباره اقدامات دولت ایران، در مجلس عوام سخنانی تهدیدآمیز بیان كرد و گفت برای حفظ جان اتباع انگلیسی در آبادان، دستور داده تا رزمناو موریتس در آب های ساحلی ایران پهلو بگیرد. مهندسان و كارگران انگلیسی شاغل در شركت نفت نیز آبادان را به سوی بندر بصره ترك كردند.

شرایطی بس خطیر و دشوار پیش آمده بود و جالب اینكه همسایه شمالی ضد امپریالیست ما نیز در این ماجرا به جای اینكه قاتق نانمان باشد، قاتل جانمان بود! از دید كمونیست های دو آتشه، مصدق و جنبش ملی او ساخته و پرداخته بورژوازی بود و خصلتاً و ماهیتاً نمی توانست «جنبش» و «مبارزه» به شمار آید. آنان تنها راه و روشی كه از مبارزه می شناختند، مبارزه قهرآمیز و «طبقاتی» بود كه رهبری آن را پرولتاریا در دست داشته باشد. در ۱۷ تیرماه هاری ترومن رئیس جمهور آمریكا طی پیامی كه برای دكتر مصدق فرستاد، نماینده خود اورل هریمن كه برای فراهم آوردن فضای گفت وگوی سیاسی میان ایران و انگلیس به تهران می آمد را به او معرفی كرد. درست در همان روز- ۲۳ تیر-كه اورل هریمن و دو تن از همراهانش وارد تهران شدند، نزدیك به ۲۰ هزار تن از كارگران كارخانجات تهران تظاهرات و راهپیمایی كردند. آنان هرچند كه به بهانه گرامیداشت سالروز اعتصاب كارگران شركت نفت خوزستان دست به اعتصاب و تظاهرات زدند، اما تنها خواجه حافظ شیرازی بود كه نمی دانست امروز هریمن نماینده رئیس جمهور آمریكا به تهران می آید. كارگران به تحریك رفقای توده ای با این راهپیمایی در حقیقت می خواستند چوب لای چرخ دولت بگذارند. و از آن سو به آمریكایی ها هم بفهمانند كه اوضاع داخلی ایران متزلزل و بحرانی است و دكتر مصدق نیز كنترل اوضاع را در دست ندارد. اما مظفر بقایی و حزبش كه مثل خواجه حافظ شیرازی نبودند و می خواستند از این نیرنگ توده ای ها جلوگیری كنند، به یاری دكتر مصدق آمدند.

حسن مرسل وند

---