پسته گریان

محصول ارزشمندی که سالانه تا یک میلیارد دلار درآمد ارزی برای ما به ارمغان می آورد, در این سال ها وضعیتی به شدت بحرانی پیدا کرده است

پسته خندان ایرانی را همه دنیا می‌شناسند. پسته‌ای که به گفته روزنامه تایمز مالی و پروفسور گیرشمن، باستان شناس معروف فرانسوی، قدمتش در ایران به ۳ هزار سال پیش می‌رسد و حتی اسم لاتین آن (Pistachio) هم از نام پارسی آن گرفته شده است.

اما این پسته خندان، این روزها حال و احوالش در تجارت گرفته است.

حقیقتاً پسته‌کاری نیست که از اوضاع رضایت داشته باشد. قریب به اتفاقشان معتقدند باید حمایت‌های بیشتری از آنها صورت بگیرد، بسته‌های متنوع حمایتی برایشان تدوین شوند و کمی بیشتر به اُفت و خیز بازار رسیدگی شود.

سال گذشته، واقعاً یکی از سال‌های بد پسته ایران بود. بسیاری از محموله‌های صادراتی ما به کشورهای اروپایی، برگشت خوردند و حتی چین که یکی از بزرگترین وارد کنندگان پسته ایران است، از خرید برخی محموله‌ها سر باز زد. اشپیگل که در گزارشی به تحلیل چگونگی وضعیت رکودی پسته در ایران پرداخته، ورود پسته‌های باکیفیت و در عین حال ارزان‌تر آمریکایی را به بازارهای اروپا مهمترین دلیل می‌داند. البته برخی معتقدند بخشی از رکود بازار به افزایش کاذب قیمت‌ها در ماه‌های پایانی سال برمی‌گردد که نتیجه هر افزایش کاذب قیمتی، شرایط رکودی است. اما دلیل دیگر، کاهش حس اعتماد به محصول ایران است. در سال‌های گذشته، برخی از محموله‌های صادراتی ما به ویروس آفلاتوکسین – که یکی از سمّی‌ترین ماده‌ها و عاملی اساسی در سرطان است – آلوده می‌شد که این مسأله نقش زیادی در اُفت بازار ما داشته است.

دکتر رضا صداقت، عضو مؤسسه تحقیقات پسته کشور، به مسأله دیگری اشاره دارد و معتقد است به دلیل بحران‌های اقتصادی چند سال اخیر که صادرات کالاهای پُرکشش تحت تأثیر آن قرار گرفته‌اند، پسته ایران هم از جایگاه خود فاصله گرفته است. مضاف بر این، در شرایطی که دنیا با رکود مواجه شده و قیمت‌ها روندی نزولی را طی کرده‌اند، هزینه‌های تولید در ایران به طور متوسط، سالانه ۲۰ درصد افزایش یافته‌اند که این هم تأثیر زیادی بر کاهش تقاضای پسته در بازارهای جهانی داشته است. البته این وضعیت نه چندان مطلوب، به طور تقریبی از دهه ۸۰ به بعد، به دلیل مشکلات نظام ارزی، کم و بیش وجود داشته است، اما شرایط تولید پسته با سایر محصولات زراعی تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای داشته و به همین دلیل، نیازمند توجهات بیشتری است. مثلاً علاوه بر این که پسته شرایط خاصی را برای تولید طلب می‌کند، در اصطلاح "دیرزا" است. یعنی محصولش پس از ۷ سال به بار می‌نشیند و از هر ۳ کیلو محصول تازه، یک کیلو پسته خشک شده به دست می‌آید.

● پای لَنگ تولید

خود فرآیند تولید پسته هم در ایران مشکل دارد. علیرغم توسعه مزارع مکانیزه در جهان، هنوز ما به سبک و سیاق سنتی تولید می‌کنیم و به همین دلیل، بهره‌وری به مراتب کمتری از رقبای اصلی آمریکایی و تُرک خود داریم. در حال حاضر، عملکرد تولید در باغات ایرانی چیزی در حدود ۸۰۰ کیلو گرم در هکتار است، در حالی که پسته‌کاران آمریکایی، متوسط تولید ۳ هزار کیلویی در هر هکتار دارند. استفاده از روش‌های نوین تولید، بهره گیری از آفت‌زداهای باکیفیت – که ریسک خسارت محصول را به شدت کاهش می‌دهند - و توجه ویژه به نظام کشت با برنامه، رموز موفقیت آمریکاییان بوده‌اند.

برای بهبود این وضعیت، باید تحولاتی در مراحل کاشت و برداشت محصول انجام دهیم. دکتر بهاءالدین نجفی، عضو هیأت تحریریه «اقتصاد ایران»، در گفت‌وگو با خبرنگار ماهنامه، علاوه بر علمی کردن تولید و اصلاح نهال‌های پسته در کشور، امکان سنجی‌های بازار را راهکاری حیاتی برای بازگرداندن صلابت به بازارهای پسته ایران می‌داند. همچنین به گفته وی، با توجه به شرایط کنونی، باید حساسیت بیشتری نسبت به بازارهای قدیمی خود داشته باشیم و بر خلاف دهه‌های گذشته که ابتدا تولید می‌کردیم و سپس به دنبال کسب بازار می‌رفتیم، اول نیاز بازار را به همراه عملکرد رقبا ارزیابی کنیم و در مرحله بعد با توجه به نیاز و سلیقه مشتری به تولید و سپس صادرات بپردازیم.

همچنین برای جلوگیری از افول تقاضا در شرایط رکودی، می‌توانیم از قابلیت‌ها و خواص درمانی این محصول برای توسعه صادراتش استفاده کنیم. مثلاً، پسته از مقادیر زیادی فیبر بهره‌ مند است که در هضم غذا مؤثر است. یا در مقایسه با سایر آجیل‌ها، کلسترول کمی دارد و علاوه بر کنترل کلسترول، به تنظیم قند خون هم کمک می‌کند. همچنین وجود ویتامین‌های مختلف از جمله E که برای سلامت چشم، جلوگیری از خستگی و استرس و جلوگیری از تخریب سلول‌ها مفید است، بخش دیگری از توانمندی‌های دارویی این محصول باارزش است. خوبی چنین تبلیغاتی این است که باعث می‌شود نگاه‌ها نسبت به این محصول از حالت یک کالای لوکس، به تدریج به یک کالای عادی تغییر کند و در نتیجه با نوسان قیمت، نوسانات کمتری را در بخش تقاضا تجربه کند.

● خشکسالی‌ها هم درمان دارد

مسأله دیگری که در اُفت نسبی بازار ایران تأثیر داشته، بروز پدیده کم‌آبی و خشکسالی‌های پی در پی سال‌های اخیر است که تأثیر مضاعفی بر کاهش محصولات تولیدی کشورمان داشته‌اند. اما اگر همان طور که اشاره شد، عملکردمان را علم محور کنیم، می‌توانیم حتی بر مشکل کم‌آبی هم فایق آییم. مثلاً با آموزش نیروی انسانی این بخش، استفاده از ماشین آلات و ادوات آبیاری مدرن و توجه به مقوله آبخیز داری – که یکی از راه‌های اصلی درمان کم‌آبی در کشورهای کم‌آب به شمار می‌رود – می‌توان بخشی از این مشکلات را حل کرد. جالب آن که امروز بخش زیادی از فارغ‌التحصیلان این رشته در ایران با معضل بیکاری روبه‌رو هستند.

آموزش نیروی انسانی، تأثیر قابل ملاحظه‌ای بر افزایش بهره‌وری ما در تولید این محصول دارد. تحقیقات نشان داده‌اند تقریباً ما از نیمی از ظرفیت‌های آبی کشور استفاده می‌بریم و حتی کارایی همین میزان آب مورد استفاده در بخش کشاورزی، چیزی در حدود ۳۰ تا ۳۵ درصد است.

قطعاً توجه به نکات ریز، اما پایه‌ای می‌تواند وضعیت پسته ایران را مجدداً در بازارهای جهانی بهبود بخشد. یادمان باشد هر روز که می‌گذرد زمان را بیشتر از دست می‌دهیم و اگر دیر بجنبیم، بعید نیست اتفاقی که برای فرش افتاده، برای پسته هم به وقوع بپیوندد.