ناصر تكمیل همایون

ناصر تكمیل همایون از آن دسته آدمهایی است كه ریموند پوپر برای بسط و گسترش علم و دانایی توصیه می كند «دایرهٔ المعارفی از علوم مختلف» فلسفه نمی داند كه می داند جامعه شناسی نخوانده كه خوانده و تاریخ نمی داند كه دكترایش را دارد

ناصر تكمیل همایون، تاریخ پژوه و جامعه شناسی و فرهنگ، متولد ۱۳۱۵ قزوین

- اخذ مدرك دكترای تاریخ از دانشگاه سوربن فرانسه ۱۳۵۱

- اخذ مدرك دكترای جامعه شناسی از دانشگاه سوربن فرانسه ۱۳۵۶

- استاد دانشگاههای تهران و شهید بهشتی و...

- مدیر پروژه پژوهشی جاده ابریشم و تهران شناسی

- عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی

- مدیر علمی مجموعه «از ایران چه می دانم؟»

- برخی از تألیفات او عبارتند از: جاده ابریشم، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران (۳جلد) كتابشناسی تهران، تاریخ نظامی ایران، تاریخ تهران، میهن و میهن دوستی در ایران، سرگذشت دریای مازندران، مرزهای ایران در دوره معاصر، تاریخ ایران در یك نگاه، گستره فرهنگی و مرزهای تاریخی ایران زمین و...

ناصر تكمیل همایون از آن دسته آدمهایی است كه ریموند پوپر برای بسط و گسترش علم و دانایی توصیه می كند. «دایرهٔ المعارفی از علوم مختلف». فلسفه نمی داند كه می داند. جامعه شناسی نخوانده كه خوانده و تاریخ نمی داند كه دكترایش را دارد. پس تعجبی ندارد اگر از او هم اثر جامعه شناختی چون «تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران» ببینیم و هم مجموعه «كتاب شناسی تهران را.» ناصر تكمیل همایون متولد سال ۱۳۱۵ است. اهل قزوین است. پس از اتمام چهار سال دوران تحصیلات ابتدایی از قزوین به تهران می آید و پس از پایان تحصیلات ابتدایی و متوسطه در رشته فلسفه و علوم تربیتی در دانشگاه تهران به تحصیل می پردازد و پس از اخذ درجه كارشناسی ارشد در رشته علوم اجتماعی از دانشگاه تهران راهی فرانسه می شود و در آنجا در مقطع دكترای تاریخ فارغ التحصیل می شود و از دانشگاه سوربن فرانسه (كه دكترای تاریخش را از آنجا گرفته بود) پس از گذشت ۵ سال دكترای دیگری در رشته جامعه شناسی اخذ می كند. به همین خاطر هم هست كه تكمیل همایون به همان شیوایی و دقت از تهران می نویسد كه از تاج محل می گوید و از آن بهتر می تواند تاریخ قزوین را تحلیل كند و سپس كتابی درباره مازندران بنویسد. پس نباید از انتصاب او به سمت مدیر علمی مجموعه «از ایران چه می دانیم؟» چندان تعجب كنیم كه تعجبی ندارد. در عوض در مقابل باید پرسید «چه كسی بهتر از ناصر تكمیل همایون.» درباره انگیزه انتشار این مجموعه می گوید: «علت اصلی پرداختن به این مجموعه، ناچیز بودن اطلاعات مدون و ساده در رابطه با شناخت فرهنگ و تمدن ایران است.» و الحق والانصاف كه تلاش او برای معرفی تدوین مجموعه ای كه هم عناصر مادی فرهنگ را معرفی كند و هم به عناصر معنوی آن بپردازد، پرثمر و پربار بوده است. تكمیل همایون درباره این مجموعه می گوید: «در تألیف این كتابها تلاش كرده ایم تا مطالب را به زبانی ساده و جوان پسند منتشر كنیم و به همین جهت مجموعه كتابهای «از ایران چه می دانیم» با استقبال جوانان ایرانی داخل و خارج از كشور مواجه شده است و عده زیادی از دوستان و آشنایان برای نزدیكانشان در خارج از كشور این كتابها را پست می كنند.» البته تكمیل همایون هرگز روزی كه طرح انتشار كتابهایی در مورد ایران شناسی را در دفتر پژوهشهای فرهنگی طرح می كرد، فكر نمی كرد كه «كار تا این مرحله ادامه پیدا كند و پنجاهمین شماره آن را هم منتشر كنند.» گرچه او خودش به این كه «سالها پیش، شاهد انتشار سلسله كتابهایی با عنوان چه می دانم» بودیم معترف است و می گوید: «اگر تا به حال انتشار آن مجموعه ادامه می یافت شاید ۳ هزار جلد كتاب با این عنوان كلی داشتیم. اما چاپ آنها متوقف شد. بعد آستان قدس كاری شبیه به آن را آغاز كرد كه آن هم استمرار نیافت. زمانی هم كه فكر انتشار كتابهایی از ایران چه می دانم در دفتر فرهنگی مطرح شد و كار را آغاز كردیم نمی توانستیم تصور كنیم این مجموعه آنقدر دوام بیاورد كه پنجاهمین جلد آن هم منتشر شود.» دلیل عمده موفقیت این مجموعه را باید در نگارش ساده و ویرایش جوان پسند آن جستجو كرد و انتشار این مجموعه و استقبال از آن نشان داد كه هنوز اعتقادات ملی و میهنی جوانان بسیار قوی است و دغدغه هویت خود را دارند. با این همه خود تكمیل همایون مجموعه «از ایران چه می دانم» را متعلق به جوانانی می داند كه در مقطع كارشناسی تحصیل می كنند. او می گوید: «این مجموعه حتی می تواند برای كسانی سودمند باشد كه در رشته تاریخ تحقیق و مطالعه نداشته باشند. چون هم برای جوانانی نوشتیم كه با فرهنگ ایران می خواهند آشنا بشوند، هم برای كسانی كه در این رشته غیر متخصص هستند و می خواهند در حوزه فرهنگ، تاریخ و مسائل اجتماعی ایران آگاه باشند. این كتابها هم كمك می كند كه به كسانی كه می خواهند با یك نگاه تاریخ ایران را قبل از ورود آریاییها تا زمان حاضر بخوانند.» البته كار تكمیل همایون و تیم تحت سرپرستی او برای نوشتن این تاریخ «فوق العاده مشكل» بوده. خودش معتقد است: كسی كه مقداری كار تاریخی كرده باشد، نسبت به همه رویدادها علاقه مند می شود و گویی با آنها نوعی رابطه خانوادگی پیدا می كند. من سعی كردم آنچه كه قویتر ومؤثرتر است و بیشتر مورد توجه مورخان قرار گرفته را انتخاب كنم. تكمیل همایون از وقتی قرار است شرح مبسوطتری از مشكلاتش در راه تاریخ نویسی را بیان كند می گوید: زمانی كه با كمبود منابع (برای پرداختن به تاریخ) روبرو می شویم یا با مسائلی كه مبتنی بر حب و بغض سیاسی، اجتماعی و مذهبی است مواجه می شویم، از آن دوران دیگر تاریخ كنونی شروع می شود و تاریخ كنونی، دیگر صددرصد نمی تواند معتبر باشد مگر روزی كه همه اسناد و مدارك در اختیار محقق و مورخ قرار بگیرد. باید حق را به او بدهیم چه تاریخ معاصر ایران گاهی از طرف كسانی نوشته شده كه به هر حال غربی می اندیشیدند. اینها دو نوع بودند، یك نوع غربی فكر می كردند و غربی می نوشتند. بعضی غربی فكر می كردند و سعی داشتند از دیدگاه غربی تاریخ را دگرگونه می بینند و از واقعیت دور می شود بنویسند. كسان دیگری هم بودند كه در دوران كمونیستی تاریخ نویسیشان مبتنی بر ایدئولوژی ماركسیستی و ماتریالیستی تاریخی بود. آنها هم از واقعیتهای تاریخی دور می شوند و به ذهنیتهای خودشان متكی اند. اگر واقعیتها با ذهنیتشان بخواند نقل می كنند و اگر نخواند رها می كنند. از میان كتابهای تكمیل همایون می توان به اثر شگرف او یعنی «گستره فرهنگی و مرزهای تاریخی ایران زمین» اشاره كرد. گستره فرهنگی مد نظر همایون در این كتاب عبارت است از گستره زبان فارسی، زبان سعدی، زبان خوارزمی، زبان بلخی، زبان طغاری و تمام زبانهای ایرانی. به قول خودش «اگر به جای زبان فارسی بگوییم زبان ایرانی، درستتر است. فرهنگ هم كه تنها زبان نیست. آداب و عادات و رسوم و دین و اسطوره ها و... همه چیزهای مشترك كه در میان ما هست.» حوزه جغرافیایی او در این كتاب، همان حوزه ای است كه تمام جغرافیدانان ما مثل مؤلف حدود العالم حمدالله مستوفی، مقدسی و دیگرانی است كه گفتند ایران زمین كجاست؟ و آنها نظر داشتند. ایران زمینی كه از سیردریا و آمودریا و از پایین هم از سند شروع می شود و تا به نهر دجله و فرات می رسد و قسمت شمالیش هم از دریای خوارزم تا آن سوی خلیج فارس را دربرمی گیرد. «این محدوده ایران زمین بوده است.» البته به معنای فرهنگی آن، نه به معنای سیاسیش. خودش می گوید: این گستره را در آن كتاب معرفی كرده ام تا به دوران مادها و هخامنشیها رسیدیم و از آنجا به این پرداختیم كه دولتهایی كه به وجود آمدند، چه مقدار در این گستره ایران زمین حاكمیت یافتند و بعد مباحث را به دوران جدید رساندیم كه مرزها به وجود می آید. از دوران قاجار، ایران از گستره فرهنگی به گستره حكومتی تبدیل می شود. تكمیل همایون این كتاب را برای چه نوشته است؟ خودش می گوید: خواستم به ایرانیها بگویم كه ایران فرهنگی محدوده اش تا كجاست و این حكومتها كه در طول تاریخ در ایران تشكیل شده اند، چقدر بر این گستره تسلط داشتند، چون بعضیشان بر تمام این گستره حاكمیت داشتند و بعضیشان بر بخشی از این گستره حاكمیت نداشتند. مقاطعی هم بوده كه چندین سلسله بر این گستره حاكمیت داشته، یعنی ایران زمان آل بویه، این اصطلاح و این مفهوم غلط است. باید بگوییم قلمرو آل بویه در ایران، با قلمروغزنویان در ایران، بعضی ایرانی بود كه هر خاندانی بر بخشی از جغرافیای آن حاكمیت داشت. در دوران معاصر هم خواستم به جوانان نشان دهم كه در هر چهار جانب ایران حتی یك وجب مرز نداریم كه این مرز طبیعی و قانونی و فرهنگی و اعتقادی و دینی و نژادی باشد بین ما و همسایگان ما.

---