جایگاه «حج» در اندیشه اسلامی

حج از دیرباز تاكنون از اهمیّت ویژه‏ای در بین مسلمانان برخوردار بوده است، همه ساله صدها هزار مسلمان مشتاق از گوشه و كنار جهان، بسوی سرزمین مقدس مكه و مدینه حركت كرده، با تمامی سختیها و مشقتها خود را به میقات می‏رسانند و لبیك‏گویان آماده انجام فریضه حج می‏شوند. از امام صادق(ع) نقل شده كه فرمود: «... ما من مَلِكٍ ولاسُوقَهٍٔ یصل الی الحج الاّ بمشقّهٔ فی تغییر مطعم او مشرب او ریح او شمس لا یستطیع ردّها و ذلك قوله عزّوجلّ: و تحمل اثقالكم الی بَلَدٍ لَمْ تكوُنوُا بالغیه الاّ بِشِقِ الأَ نْفُسِ اِنَّ ربّكم لرؤف رحیم».۱

«هیچ پادشاه و هیچ رعیتی به خانه خدا نمی‏رسد جز با مشقت و ناگواری در آب و غذا، و تحمل باد و توفان و تابش خورشید و این است معنای كلام خداوند عزّوجل كه فرمود: چارپایان بارهای شما را بر پشت كشیده، به شهر می‏رسانند كه اگر آنها نبودند شما جز با مشقت و جان كندن به مقصد نمی‏رسیدید همانا پروردگار شما رئوف و رحیم است.» و نیز هشام ابن حكم از امام صادق(ع) نقل می‏كند كه فرمود: «... و ما احد یبلغه حتی تناله المشقه». «هیچ‏كس بدون زحمت و مشقت به مكه نمی‏رسد.»۲ در گذشته، طولانی بودن راه، نداشتن وسیله نقلیه مناسب و مطمئن، نبود امكانات رفاهی و درمانی، ناامنی و وجود سارقین مسلّح ... همه و همه عواملی بودند كه حجاج را با خطر مواجه می‏كردند. بسیاری از آنها در بین راه می‏مردند و هرگز به وطن باز نمی‏گشتند. در سال ۴۰۲ گروهی از حجاج گرفتار توفان شدند، باد سیاهی برآنها وزیدن گرفت، در نتیجه راه آب را گم كرده، عدّه زیادی از آنها مردند.

در سال ۴۰۳، سارقین بیابانگرد، قبل از رسیدن كاروان به محلّ آب، در آنجا فرود آمده برخی از آبگیرها را پركردند و در برخی حنظل ریخته، در كمین حجاج نشستند و پس از ورود، از آنان پول گزافی مطالبه كردند. عطش، زندگی را بر حاجیان تنگ نمود و نزدیك به ۱۵ هزار نفر از آنان مردند و تنها تعداد كمی نجات پیدا كردند.۳ برخی «بنی خفاجه» را از حاجی آزارترین قبایل عرب در این دوران دانسته، در باره آنها می‏گویند: تعدادی از حجاج را اسیر و آنان را وادار به چوپانی كردند، پس از گذشت دو سال، مأمورین دولتی توانستند حاجیان را از دست دزدان آزاد كنند.۴ در سال ۴۰۵ از بیست هزار حاجی، تنها شش هزار نفر زنده ماندند و بر افراد باقیمانده نیز بحدی شرایط سخت شد كه شتران سواری و مورد نیاز خود را كشته از گوشت آنها برای رفع گرسنگی استفاده كردند. گاهی اوقات حاجیان، گرفتار سیل و خشم طبیعت می‏شدند چنانكه در سال ۳۴۹ وقتی حجاج مصر به كشورشان بازمی‏گشتند شب هنگام، سیل عظیمی آمد و بسیاری از آنان غرق شدند، آب جنازه‏ها و اثاثیه‏شان را به دریا برد.۵

با توجه به دوری راه و خطرات گوناگونی كه بر سر راه حاجیان وجود داشت آنان كه جان سالم بدر برده، و به سلامت برمی‏گشتند با عزت و تكریم فراوان به شهر و روستای خویش وارد می‏شدند، و مردم از آنها تجلیل فراوان می‏كردند. در باره حاجیان بغدادی نوشته‏اند كه هنگام ورود در «یاسریه» (حومه بغداد) شب را می‏خوابیدند و صبح هنگام وارد شهر می‏شدند تا مردم بتوانند از آنها بخوبی استقبال كنند. حجاج شرق نیز كه از بغداد به وطن خود بازمی‏گشتند در این شهر از طرف شخص خلیفه مورد استقبال قرار می‏گرفتند.۶ لیكن در برابر این همه ارزش و عظمت، معاندین با اسلام و عناصر نادان و متحجر، با تبلیغات مسموم خود در طول تاریخ، تلاش كرده‏اند تا از اهمیّت و نقش عظیم حج بكاهند و مردم را نسبت به این فریضه مهم بی‏رغبت كنند. ابراهیم بن میمون برای امام صادق(ع) نقل كرده و می‏گوید: در حضور ابوحنیفه نشسته بودم مردی آمد و از او پرسید: كسی كه حج واجب را انجام داده، آیا باز هم اگر به حج برود، بهتر است یا آنكه با هزینه حج، بنده‏ای خریده او را در راه خدا آزاد كند؟ ابوحنیفه پاسخ داده بود: آزاد كردن بنده بهتر است! امام صادق(ع) پس از نقل این مطلب فرمودند: به خدا سوگند كه ابوحنیفه دروغ گفته و فتوای ناحق داده است، به خدا سوگند كه حج خانه خدا بهتر است از خریدن و آزاد كردن یك بنده و بنده دیگر تا برسد به ده بنده، سپس فرمود وای بر ابوحنیفه، آزاد كردن كدام بنده به طواف كعبه و سعی صفا و مروه و فیض عرفه و سرتراشیدن و رمی جمرات خواهد رسید؟ اگر آنگونه كه ابو حنیفه گفته، باشد (و این مطلب شهرت پیدا كند) مردم حج خانه خدا را تعطیل خواهند كرد.۷ در حدیثی دیگر عمر بن یزید می‏گوید: از امام صادق(ع) شنیدم كه می‏فرمود: «حج از آزاد نمودن ده برده بالاتر است و شمردند تا به هفتاد بنده رسید سپس فرمود یك طواف و دو ركعت نمازش از یك بنده آزاد كردن بالاتر است».۸ از برخی روایات استفاده می‏شود كه در آن زمان بر اثر تبلیغات غلط، این اندیشه در اذهان تعدادی از متدینین نیز نفوذ كرده بود.

سعید سمّان می‏گوید: من همه ساله به حج مشرف می‏شدم در یك سالی كه مردم دچار قحطی و سختی شدند یاران من گفتند: اگر امسال هزینه سفرت را در راه خدا صدقه دهی از حج افضل و برتر است. من به آنها گفتم شما مطمئن هستید؟ گفتند آری، من هم هزینه سفر حج را به مستمندان داده و آن سال در خانه ماندم، لیكن در شب عرفه خوابی دیدم كه در نتیجه از كار خود پشیمان شده و با خود گفتم از این پس به سخن كسی گوش فرا نمی‏دهم و حج خانه خدا را ترك نمی‏گویم... سال بعد به حج رفته و در منی خدمت امام صادق(ع) رسیدم و داستان خود را شرح دادم، حضرت پس از بیان مطالبی سه مرتبه فرمود: «واَنّی‏ له مثل الحجّ؟» انسان با كدام طاعت دیگر می‏خواهد به پاداش حج دست یابد؟...۹ این مسأله بحدی در جامعه جدی شد كه برخی به خود اجازه داده رسماً به امامان شیعه اعتراض می‏كردند: ابوحمزه ثمالی نقل می‏كند كه شخصی به امام سجاد(ع) گفت: شما جهاد در راه خدا را كه كاری مشكل و سخت است رها كرده و حج را كه كاری ساده و آسان است انتخاب كرده‏اید؟ راوی می‏گوید امام در آن هنگام تكیه داده بودند، یك مرتبه نشستند و به آن شخص فرمودند: وای بر تو آیا آن مطلبی كه رسول خدا(ص) در حجهٔالوداع فرمود به تو نرسیده است؟ پیامبر(ص) هنگام وقوف به عرفه و در حالی كه خورشید غروب می‏كرد به بلال فرمودند تا از مردم بخواهد ساكت شوند، آنگاه كه مردم سكوت كردند فرمود: خداوند، امروز شما را مورد عنایت قرار داده، نیكوكارتان را آمرزید و شفاعت نیكوكاران را در حق گنهكارانتان پذیرفت، پس با آمرزش گناهان كوچ كنید، و از برای آنان كه جرمهایی دارند خشنودی خود را ضمانت كرد.۱۰

برخی از قصّه‏پردازان نیز در دامن زدن به این طرز تفكر سهیم بوده‏اند؛ عبدالرحمن ابی عبدالله می‏گوید به امام صادق(ع) عرض كردم عده‏ای از قصّاص می‏گویند اگر كسی حج واجب را انجام داده و پس از آن بجای رفتن به حج، صدقه بدهد برای او بهتر است. امام فرمودند: «دروغ گفته‏اند! اگر مردم چنین كنند این بیت تعطیل خواهد شد و حال آنكه خداوند عزوجل این خانه را وسیله قیام برای مردم قرار داده است».۱۱ پس از آنكه بنی‏امیه، پایه‏های حكومت خویش را تحكیم بخشیده، بر مردم مسلط شدند، با یك برنامه حساب شده مسجد جامع اموی را در دمشق بنا كردند تا مردم را از مدینه منوره و مكه مكرمه منصرف نموده، به آنجا متوجه كنند و بلكه به جای كعبه معظمه به حج آن وادار سازند.۱۲ عبدالملك بن مروان نیز مردم شام را از رفتن به حج باز می‏داشت، مردم به فریاد آمده، به وی گفتند: ما را از حج و زیارت بیت‏اللَّه‏الحرام كه یك واجب شرعی است باز می‏داری؟ پاسخ داد محمد بن شهاب زهری از رسول خدا(ص) نقل كرده كه آن حضرت فرموده است: بار سفر، بسته نمی‏شود مگر بسوی سه مسجد: «مسجدالحرام»، «مسجد من» و «مسجد بیت‏المقدس»، سپس گفت: بیت‏المقدس برای شما به جای مسجدالحرام است و این سنگی كه بر حسب روایت، چون پیامبر(ص) می‏خواست به معراج رود پای خود را بر روی آن گذاشت، برای شما به جای كعبه است، آنگاه بر آن صخره، قبه‏ای بنا كرد و پرده‏های دیبا بر آن آویخت و خدمتگزارانی نیز برای آن قرار داده و از مردم خواست همان‏گونه كه پیرامون كعبه طواف می‏كنند برگرد آن بنا طواف نمایند. و در روز عید، قربانی كرده، سر خود را بتراشند این رسم در دوران بنی‏امیه برقرار بود.۱۳

سیدعلی قاضی عسكر

پاورقی‏ها:

۱- نورالثقلین، ج ۳ ، ص ۴۱، ح ۱۵ .

۲- وسائل، ج ۱۱، ص ۱۱۲ .

۳- تمدن اسلامی، ج ۲، ص ۳۵۷ .

۴- همان. ۵- همان.

۶- همان.

۷- فروع كافی، ج ۴، ص ۲۵۹ .

۸- ثواب الاعمال، ج ۱، ص ۱۱۳ .

۹- فروع كافی، ج ۴، ص ۲۵۷ .

۱۰- ثواب الاعمال، ج ۱، ص ۱۱۱ .

۱۱- وسائل، ج ۱۱، ص ۲۲ .