جایگاه علمی امام صادق ع در کلام اهل تسنن

به باور نویسندگان پیرو تسنن, امام جعفر صادق ع برترین دانشمند روزگار خویش به شمار می آمد

فراز و رفعت والای مقام علمی امام جعفر صادق(ع) از منظر پیروان مذهب تشیع چندان پوشیده نیست و رجوع به منابع تاریخی و حدیثی شیعی به آسانی این مهم را رخنمون می‌سازد، اما آنچه درخور عنایت افزون‌تری است، جایگاه علمی آن امام همام نزد اهل تسنن است که چندان باید و شاید شناخته شده نیست و بسیاری از پیروان ائمه دوازده‌گانه و حتی شمار افزون‌تری از برادران و خواهران اهل تسنن از آنچه در ارج و احترام مرتبه علمی امام صادق(ع)‌ توسط نامداران اهل تسنن روایت شده است، ناآگاهند.

از آنچه بیان شد، شاید بتوان منظور نگارنده از نگارش این جستار را دریافت. درحقیقت، راقم این سطور در پی آن است تا با کاوش در منابع اهل تسنن دریابد دیدگاه آنان نسبت به ششمین امام شیعه چگونه است.

آنچه هویدا می‌نماید، نگاهی گذرا و حتی نه چندان دقیق به منابع کهن اهل تسنن چون الفصول‌المهمه ابن‌صباغ مالکی، الصواعق‌المحرقه ابن‌حجر هیتمی، مطالب‌السئوول ابن طلحه شافعی، فیات‌الاعیان ابن‌خلکان، طبقات‌الکبری ابن‌سعد، تهذیب‌التهذیب ابن‌حجر عسقلانی، مجموعه رسائل جاحظ، الکامل ابن‌اثیر، البدایه و النهایه ابن‌کثیر، شواهدالنبوه جامی، تذکره‌الخواص ابن‌جوزی، ملل و نحل شهرستانی، تاریخ ابن‌خلدون، سیرالاعلام النبلا الذهبی، المختصر ابن‌وردی و حتی آثار نویسندگان سنی‌مذهب روزگار معاصر همچون الاعلام خیرالدین الزرکلی، نورالابصار مومن شبلنجی، الامام الصادق محمد ابوزهره و... پژوهشگر را به این باور رهنمون می‌سازد که جایگاه علمی امام صادق(ع) در مذهب تسنن نیز رفیع و برازنده است. مطالبی که در ادامه خواهد آمد بهترین گواه بر درستی این مدعاست:

در منابع گوناگون اهل تسنن از جمله در کتاب سیرالاعلام الذهبی آمده است که امام اعظم اهل تسنن و پیشوای مذهب حنفی، ابوحنیفه، بکرات علم امام صادق(ع) و آگاهی افزون ایشان از مسائل دینی را ستوده و اظهار داشته است: «فقیه‌تر و داناتر از جعفر بن محمد(ع) ندیده‌ام.» ابن‌صباغ مالکی و ابن حجر هیتمی نیز در آثار خود در این باره چنین گفته‌اند: «طالبین از محضر برکات اثرش به اخذ و نقل علوم می‌پرداختند و از نقاط دوردست به حضور فیوضات موفورش می‌شتافتند، آوازه علمش در جهان اسلام پیچید و ائمه کبار از وی روایت می‌نمودند، همچون یحیی بن سعید و ابن جریح و مالک و سفیان ثوری و سفیان عینیه و ابی‌حنیفه و شعبه و ایوب سختیانی.»

نورالدین عبدالرحمن جامی در شواهدالنبوه، امام صادق(ع) را از عظما و علمای اهل بیت پیامبر خوانده و اقرار داشته: «حقایق معارف و دقایق حکم که بر زبان مبارک... گذرانیده‌اند مشهور است و در کتب اهل اسلام مسطور.»

ابن حجر عسقلانی نیز در کتاب خود انبوهی از روایات مرتبط با مناقب و فضائل امام صادق(ع)‌ را بیان داشته است. از آن جمله مذکور داشته که نظر ابن‌حبان، فقیه برجسته شافعی مذهب، درباره امام صادق(ع)‌ چنین بوده است: «فقیه، علیم و فاضل بود و به سخنش نیازمند بودیم.» او در روایتی دیگر به نقل از این عالم مشهور آورده است: «امام جعفر صادق(ع) تنها کسی بود که همه فقها، علما و فضلا محتاج و نیازمند سخنش بودند.»

دانشمند جامع‌العلوم سده‌های دوم و سوم هجری، ابوعثمان جاحظ هم دانش وافر امام صادق(ع)‌ و احاطه ایشان بر مسائل علمی را بیان داشته و آن را شایسته ستایش پنداشته است: «جعفر بن محمد(ع)‌ کسی بود که علم و فقه ایشان جهان را پر کرده است و گفته می‌شود ابوحنیفه و سفیان ثوری از شاگردان او بودند. همین در عظمت علمی آن حضرت کافی است.»

نویسنده کتاب گرانسنگ ملل و نحل، ابوالفتح شهرستانی نیز تعریف خویش از علم و دین امام جعفر صادق(ع) را این گونه بیان نموده است: «امام صادق(ع) در امور و مسائل دینی، از دانشی بی‌پایان و در حکمت، از ادبی کامل... برخوردار بود.»

ابن‌خلکان، مولف کتاب مشهور، وفیات الاعیان، یکی دیگر از اندیشمندان سنی‌مذهبی است که بر دانش وافر امام ششم(ع) تاکید کرده است. او اظهار داشته است: «امام صادق(ع) در صنعت کیمیا (شیمی) از مهارت خاصی بهره‌مند بود، ابوموسی جابر بن حیان طرطوسی، شاگرد ایشان بود. جابر کتابی شامل هزار ورق تالیف کرد که تعلیمات جعفر بن محمد(ع)‌ را در برداشت و حاوی پانصد رساله بود.»

دیدگاه خیرالدین الزرکلی مولف کتاب مشهور الاعلام هم در این باره چنین است: «در علم و دانش دارای منزلتی رفیع است و جماعت زیادی از او کسب علم کرده‌اند که از جمله آنها دو نفر از پیشوایان اهل سنت امام ابوحنیفه و امام مالک هستند.»

نویسنده معروف پیرو تسنن، محمد ابوزهره، دیگر ستاینده دانش افزون ششمین امام شیعه است و در کتاب خود آورده است: «علمای اسلام در هیچ مساله‌ای آن گونه که بر فضل امام صادق(ع)‌ و دانش او اجماع نموده‌اند، به‌رغم اختلاف طوایفشان در امری، به این شکل اجماع ننموده‌اند و تعداد زیادی از ائمه اهل سنت هستند که معاصر با ایشان بودند و هم‌عصر با ایشان زیسته و از محضر مبارکشان فیض برده‌اند و بدین‌سان وی به پیشوایی علمی زمانش کاملا شایسته بوده... .»

آنچه گفته شد میزان اعتبار علمی و دینی امام صادق(ع) را نزد خبرگان اهل تسنن مشخص می‌کند و حقیقت آن است که یادکرد سخنان تمام نویسندگان سنی‌مذهب در این باره خود مثنوی هفتاد من کاغذی را می‌طلبد که این مختصر مجالی برای بیان همه آنها فراهم نیست. با این وجود ذکر نکته‌ای دیگر نیز شایسته است؛ شمار افزونی از دانشمندان پیرو تسنن به نگارش کتاب‌هایی چند از سوی امام صادق(ع) اشاره داشته‌اند، از جمله دو کتاب جفر و جامعه. شماری از آنان آورده‌اند کتاب جفر را به سبب پوستی که بر آن نوشته شد چنین نامی نهاده بودند و دانش تمام امور در آن مندرج بود. ابن‌خلدون آورده است که تفاسیر قرآن و معانی باطنی که از آن مستفاد می‌شد نیز در این کتاب مسطور بوده است.

سورنا گیلانی