کم توانی ذهنی چند نوع است

با توجه به اینکه انسان با توانایی ذهنی و قدرت تفکر و استدلال و هوش بر جانوران برتری دارد, یکی از ناخوشایندترین ابتلائات بشری, مساله ناتوانی ذهنی یا کم توانی ذهنی و به صورت مصطلح, «عقب ماندگی ذهنی» است

با توجه به اینکه انسان با توانایی ذهنی و قدرت تفکر و استدلال و هوش بر جانوران برتری دارد، یکی از ناخوشایندترین ابتلائات بشری، مساله ناتوانی ذهنی یا کم‌توانی ذهنی و به‌صورت مصطلح، «عقب‌ماندگی ذهنی» است...

عقب‌ماندگی ذهنی، درجات مختلفی دارد؛ افراد دچار نوع خفیف این عارضه، دارای هوش‌بهر (بهره یا ضریب هوشی) ۵۰ تا ۷۰ هستند. این افراد می‌توانند آموزش دوره ابتدایی را به سختی به پایان ببرند و امور اولیه زندگی خود را انجام دهند اما محتاج سرپرستی دیگران هستند. افراد گروه دوم، عقب‌ماندگی متوسط ذهنی دارند و هوش‌بهر آنها از ۳۰ تا ۵۰ است. این گروه قادر به آموزش رسمی دبستانی نیستند و فقط می‌توانند برخی مهارت‌های تربیتی مانند خوردن غذا و پوشیدن لباس را بیاموزند و محتاج به سرپرستی کامل هستند.

سومین گروه، مبتلا به عقب‌ماندگی شدید ذهنی هستند که در آن هوش بهر کمتر از ۳۰ است. این افراد نه آموزش‌پذیر هستند و نه تربیت‌پذیر و حتی قادر به تشخیص مخاطرات و پرهیز از آنها نیستند و نیاز به مراقبت موسسه‌ای دارند. خوشبختانه بیشتر افراد کم‌توان ذهنی را مبتلایان به نوع خفیف آن تشکیل می‌دهند. هوش بهر طبیعی از ۹۰ تا ۱۱۰ است و افراد دارای این بهره هوشی می‌توانند تحصیلات دوره دبستان و دبیرستان را پشت سر بگذارند و گاهی نیز در صورت وجود شرایط مساعد، وارد دانشگاه شوند و مانند مردم عادی بنیان جامعه را تشکیل دهند. افرادی که میزان هوش بهر آنها از ۱۱۰ به بالا باشد، به ترتیب افراد «نخبه»، «برجسته»، «هوشمند یا نابغه» برحسب افزایش میزان هوش بهر طبقه‌بندی می‌شوند. برای نمونه، هوش بهر سعدی بالاتر از عدد ۱۴۰ تخمین زده می‌شود.

در عین حال باریکه‌ای نیز در این میان است که «هوش مرزی» نام دارد و کسانی را شامل می‌شود که بهره هوشی آنها بین ۷۰ تا ۹۰ است. این افراد از نظر ظاهری مانند بقیه مردم‌اند اما در کلاس‌های درس به‌عنوان شاگردان تنبل که قادر به فهم درس نیستند، مورد توهین قرار می‌گیرند. این افراد با زحمت بسیار می‌توانند دوره ابتدایی را در مدرسه‌های عادی به پایان ببرند و حتی قادرند دوره دبیرستان را نیز در صورت وجود شرایط مناسب، با دشواری به پایان برسانند. آنها در عرصه اجتماع قادر به رقابت با افراد طبیعی نیستند و به‌عنوان افراد ساده‌لوح مورد سوءاستفاده دیگران قرار می‌گیرند. در امر ازدواج نیز به علت اینکه قادر به برآوردن خواسته‌های شریک زندگی خود نیستند، دچار مشکل می‌شوند و در واقع چون دارای آن اندازه از توان ذهنی هستند که از نارسایی خود باخبر باشند، رنج زیادی هم می‌برند. این افراد می‌توانند ازدواج کنند و شاید فرزندان آنها هوش طبیعی نیز داشته باشند و در هر حال نمی‌توان آنها را عقب‌مانده ذهنی نامید. کسانی که دچار عقب‌ماندگی با درجه هوشی کمتر از ۷۰ هستند، معمولا نمی‌توانند ازدواج کنند زیرا هم خانواده متوجه وجود اشکالات جدی در آنهاست و هم شریک آینده زندگی‌شان با دیدن شرایط فرد، تمایلی به ازدواج با آنها نخواهد داشت. البته گاهی برخی خانواده‌ها برخلاف مصالح این افراد، ترتیب ازدواجشان را می‌دهد اما در صورت ازدواج، دچار مشکلات فراوانی می‌شوند، قادر به درک مسوولیت‌های خود به‌عنوان یک همسر نیستند و اگر صاحب فرزندی نیز شوند، نمی‌توانند نقش والدی را برای آنها ایفا کنند زیرا هوش بهر آنها با وجود سن بالا، حداکثر در حد کودک

۱۱ تا ۱۲ ساله باقی می‌ماند بنابراین فرزندان این قبیل والدین با نارسایی‌ها، کمبودها پرورش پیدا می‌کنند و از اینکه والدین خود را به سایرین نشان دهند، احساس شرمساری می‌کنند. بدیهی است که این کودکان در معرض انواع و اقسام مشکلات روانی و آسیب‌های اجتماعی نیز قرار می‌گیرند.

به همین دلیل توصیه نمی‌شود که اقدام به ازدواج کنند و نباید خانواده آنها را برای این کار تشویق کند اما اگر این خانواده‌ها اصرار به ازدواج کم‌توان ذهنی خود دارند، توصیه می‌شود کسی را برای این کار انتخاب کنند که باروری نداشته باشد زیرا این خانواده‌ها در برابر جامعه و کودکی که قرار است از این والدین به دنیا بیایند، مسوول هستند. در واقع مفهوم فرزند برای این بیماران چیزی شبیه به اسباب‌بازی است و نمی‌توانند والدین خوبی باشند.

دکتر فربد فدایی

عضو هیات مدیره انجمن علمی روان‌پزشکان