معنویت و قدرت

من «خیلی دور خیلی نزدیك» را اثری بر باد رفته می دانم كه ارزش های درخشان «زیر نور ماه» را مفت از دست داد با وجود همه لكنت های «زیر نور ماه» آن رئالیسم سوسیالیستی زیر پل و آدم های شریفش كه حتی كثافت كاری شان هم قابل توجیه بود دلایلم درباره از كف دادن یك توان جذاب در فیلمسازی و شكست میركریمی ربطی به چیزی كه همگان عكس اش را نتیجه گرفته اند ندارد

من «خیلی دور خیلی نزدیك» را اثری بر باد رفته می دانم كه ارزش های درخشان «زیر نور ماه» را مفت از دست داد. با وجود همه لكنت های «زیر نور ماه» آن رئالیسم سوسیالیستی زیر پل و آدم های شریفش كه حتی كثافت كاری شان هم قابل توجیه بود.دلایلم درباره از كف دادن یك توان جذاب در فیلمسازی و شكست میركریمی ربطی به چیزی كه همگان عكس اش را نتیجه گرفته اند ندارد. البته به نظر من هم« خیلی دور خیلی نزدیك» یك داستانگویی شسته رفته و روایت بی زائده ای دارد. فیلمبرداری آن گاه در كویر مسحوركننده است. و خیلی كم، گاهی فضای حسی و غنای احساسات فیلم مثلاً در آن شب بین راه و حرف زدن دكتر نسرین و سامان درباره سحابی جبار موجی از گرما و تاثیر همراه دارد، تدوین فیلم و فضاسازی اش دقیق است و بازی های آن ما را متقاعد می كند. فیلم دارای یك سیستم نشانه شناسانه و چیدمان سنجیده است، اشیا را و دیالوگ ها را رها نمی كند و می داند بعد چه استفاده ای از آنها می خواهد بكند و از همان آغاز تاكیدش بر روی موتورسواری كه حامل خبری است، یك نقطه عطف در فیلمنامه و زندگی دكتر عالم است و حتی نام او _ دكتر عالم- و نام فیلم اشاره به آن جبار كه زیباترین گورستان و زایشگاه است و تطابقش با آن وجود ناب كه خیلی دور، خیلی نزدیك به آن هستیم و مجموعه اطلاعات خوبی كه در همان تیراژ و عدم تطبیق ها و معرفی شخصیت دكتر دنیاگرا رد و بدل می شود عالی است، هرچند دكتری كه در برنامه تلویزیونی شركت می كند و برای گفتن به نام خدا باید آن گونه مصنوعی به خودش فشار بیاورد نوبر است.و بدتر از آن صحنه رستوران و كلیشه های نخ نمای نشان دادن نوكیسگی است. ما نمی فهمیم گناه مردی كه می خواهد بهترین دكتر را برای نجات جان پدرش استخدام كند چیست كه واداشته می شود آن گونه با دست در آن فضایی كه فرهنگ و ادب بورژوایی از در و دیوار و چشم و ابروی حضرات دور میز می بارد پوست گوجه را جدا كند و غذایش را ببلعد....آشكار است كه این آغاز و شروع تو ذوق آدم می زند و خوب دكتر عالمی كه ما می بینیم واقعاً طی ماجراهای فیلم چه تغییری می كند؟ او همان مرد با پرنسیبی است كه به دكتر همراهش معترض است و معلوم نیست پس چرا پذیرفته در تقلب او شركت كند. با این همه فیلم پر از نكات فكر شده است. نام فیلم از بهترین قسمت فیلم جست زده بیرون و یكسر اشارتگر همان تجربه انسان در ارتباط با وجود بنیادین است. تیتراژ كه به ما زمان مهم فیلم - شب نوروز و آرزوی دگرگونی حال ها- را یادآوری می كند توأم با برانگیختن كنجكاوی ما است درباره موتورسوار و ضمناً معرفی مهمترین مشخصه های دكتر عالم و فضایی كه او در آن قرار دارد و همه آن اشاره ها به كراوات و جلوه متفاوت مذهب در چشم دكتر مدرن -بازیگر مسیح بالای صلیب در حال حرف زدن با موبایل و آشفتگی تلویزیون ایران و برنامه زنده پزشكی در كنار برنامه سرآشپز و دستور سبزی پلو و ماهی و... -همه و همه با فكر و هدف برای معرفی نگاه و شخصیت دكتر كنار هم چیده شده و این چیدمان طی فیلم بارها خود را به رخ می كشد. البته احتیاج به تكرار در گفت و گوی تلفنی نبود، رابطه دكتر با خانواده دختر بیماری كه در لبه مرگ است و تقاضای آنها برای بردن بیمارشان به زیارت امام رضا(ع) البته از نظر دكتر،حاوی نشانی های بازمانده از فرهنگ سنتی است كه او از آن «خرافه» ها بسی دور است. او دكتری متعلق به جهان مدرن است كه در آن به جای خدا، انسان/ نفس و قدرت های انسانی دو محور شده است. اما در پایان كشف محدودیت قدرت های انسانی مثل علم و معجزه نجات و درك نو از هستی و ضمناً گوشزدی است به درس گرفتن دكتر درباره آن آسوده سری خویشتن مدارش در برخورد به معالجه بیمار جوان در معرض مرگ در آغاز فیلم.فیلم تصویری از تباهی های اجتماعی و نقد نظام پزشكی و روابط اخلاقی طبقات مدرن مرفه و خانواده لرزان و روابط سرد زن و شوهر و پدر و پسر و... را نهفته دارد و بالاخره فاجعه سر می رسد و دكتر عالم مثل هر پدری دچار تشویش و احساس بیچارگی به سبب آگاهی از بیماری فرزندش می شود. از اینجا تا ورود دكتر به كویر كه گویی ورود به وادی مواجهه با معنای فراموش شده هستی و تجربه تازه دكتر عالم از بودن در عالم است فیلم همین فرایند معرفی زندگی و بحران های ناپیدا و سرگرمی های انسان غافل را دنبال می كند و در كویر هم شگردهای خوبی برای گیرانداختن نهایی دكتر ظاهر می شود.پس مشكل من با خیلی دور خیلی نزدیك چیست؟ به نظرم فیلم مقهور كلیشه ها و مقهور یك سلیقه ساختاری عادت شده است و این اقتدار سرنخ های تاریخی و فرمانفرما بر جان و روح هنر اكنونی است. آری من دارم درباره نسبت حقیقت و قدرت و به ویژه در اینجا درباره پرسش از حقیقت در چنبره اقتدار یك روایت قادر و حاكم حرف می زنم. در هر نظام قدرت، در هر كجای جهان و با هر نظام سیاسی/ اجتماعی همواره باید با رها شدن از منظرهای پوپولیستی متوجه تحریفی بود كه گاه به صورت رهایی ناپذیر «قدرت» درخصوص مفاهیم و روح معناهای مختلف حیات بشری اعم از پرسش های فردیت یا پدیدارهای عمومی و اجتماعی محقق می سازد.تبدیل كردن این سخن به یك جدل سیاست بازانه و سركوبگر البته یك سوء تفاهم است. زیرا در اینجا منظور من توهین یا افشای گونه خاصی از قدرت نیست. به هیچ وجه بلكه من در حال حرف زدن از تاثیر قدرت در جامعه معاصر به طور كلی بر معناپردازی هنر روایی هستم. آن جوی كه برای گونه ای از سمت و سو دادن خاص شكل می گیرد، هرگز مربوط یا محدود به ابزارهایی نظیر سانسور و اداره های ممیزی، حمایت های دولتی و حتی نقش سرمایه به طور كلی در تعیین مسیر تفكر در روایت های سینمایی نیست؛ بلكه چیزی بیشتر و پیچیده تر از آن و مربوط است به عقل و نگاه و گفتما ن هایی كه در دوره ای حاكم می شود كه رنگ و بو و جهت خود را بر آثار هنری تزریق می كنند و زمان و دیدگاه را از خود مشحون می سازند.آشنازدایی معنوی و نگاه به سوژه نه در حالت جدایی از ابژه بلكه در تجربه زنده و آمیختگی فرد و موضوع شناسایی یكی از راه حل های رهایی از چنبره این سلطه و نفی تسلیم و اطاعت از آن است.البته در یك نظام دینی و قدرت مسلط مذهبی بر سیاست، هنرمند اصیل حق دارد اثر دینی و معنوی و الهیاتی خود را بیافریند و هرگز این اثر به معنای تبلیغ حقیقت با تفسیر قدرت و فرمانفرمای ایده آل ما به شمار نمی آید چنانكه در یك اثر اصیل یك سینماگر آمریكایی می تواند به شیوه خود از دموكراسی دفاع كند بدون آنكه به تبلیغ دروغین دموكراسی طلبی آقای بوش ربط داشته باشد.به نظرم حتی اگر از منظر دینی نگاه شود این طراوت و تفرد در دفاع از نگرش معنوی لازم است زیرا غیر از این همه ابتلائات و اشتباهات قدرت دامنگیر معنویت اثر هنری هم خواهد شد.

---