تغذیه دوران جنینی, بنیان سلامتی بزرگسالی

مسلم است با توجه به تغییرات فیزیولوژیکی بدن در سنین مختلف, نیازهای تغذیه ای بدن هم در هر دوره معین متفاوت خواهد بود

مسلم است با توجه به تغییرات فیزیولوژیکی بدن در سنین مختلف، نیازهای تغذیه‌ای بدن هم در هر دوره معین متفاوت خواهد بود. بر همین اساس و با توجه به اهمیت قضیه، لازم است کمی با نیازهای اختصاصی تغذیه‌ای دوره‌های مختلف زندگی بیشتر آشنا شویم. این قسمت را به دوران قبل از تولد یعنی به دوران جنینی اختصاص می‌دهیم که از برخی جهات می‌توان آن را مهم‌ترین و موثرترین دوران تغذیه‌ای یک فرد به شمار آورد. تغذیه صحیح جنین در اصل به تغذیه صحیح دوران بارداری و مادر طفل بستگی دارد به نحوی که علاوه بر تامین مواد مورد نیاز رشد جنین، برآورده‌کننده نیازهای مادر در جهت جلوگیری از ذخیره‌های بدن وی باشد چراکه در صورت کمبود هرگونه ماده غذایی مورد نیاز در غذای دریافتی، جنین برای ادامه رشد خود از تمامی ذخایر بدن مادر استفاده خواهد کرد. در بعضی کتب و تحقیقات منتشرشده، نقش تغذیه مادر و حتی پدر، قبل از لقاح و باروری نیز مورد توجه قرار می‌گیرد که فعلا به آن نمی‌پردازیم.

شاید بتوانیم دوران ۹ ماهه بارداری را غیرطبیعی‌ترین دوره زندگی‌زنان محسوب کنیم چراکه در هر دو بعد جسمانی و روانی با تغییرات محسوس و شگفت‌انگیزی روبه‌رو شده و روال طبیعی زندگی آنها کاملا به هم می‌ریزد. البته تمامی این تغییرات را می‌توان در جهت تطابق شرایط جسمانی مادر با وضعیت به‌وجود آمده دانست که در این بین نقش اصلی را تغییرات هورمونی ایفا می‌کنند. این روند، علاوه بر تشکیل و تکمیل جنین، باعث ایجاد تغییراتی در بدن مادر نیز می‌شود؛ از جمله ذخیره چربی در قسمت میانی بدن به منظور استفاده در دوران شیردهی. حجم خون نیز حدود ۵۰ درصد افزایش می‌یابد که در نتیجه آن فعالیت اعضای مختلف بدن بیشتر از قبل می‌شود. مثلا فعالیت کلیه‌ها در ماه‌های آخر بارداری (با توجه به رسیدن حجم خون به حداکثر میزان خود و افزایش وزن) به بالاترین حد خود می‌رسد اما توان کافی نداشته و علاوه بر دفع نابجای مواد مغذی مانند پروتئین و املاح، از دفع مناسب آب هم بازمی‌مانند و این مساله به صورت ادم در ناحیه ساق و مچ پا نمود پیدا می‌کند.

از گذشته‌های خیلی دور، اهمیت تغذیه در دوران بارداری مورد توجه بوده و افزایش نیاز به مواد مغذی گوناگون امری بدیهی و الزامی محسوب می‌شده است، ولی بسیاری از تصمیمات و اقداماتی که در این راستا صورت می‌گرفته بدون هیچ‌گونه پایه و مبنای علمی بوده و متاسفانه برخی از آنها هنوز هم در زمره دستورات دوران بارداری از جانب افراد مسن‌تر توصیه می‌شود که گاه صدمات غیرقابل‌برگشت و خطرناکی را برای مادر و طفلش با خود به ارمغان می‌آورند که در طول زمان روشن می‌شوند. مهم‌ترین دلیلی که این بزرگان عزیز در دفاع از حرف‌های خود ارایه می‌دهند اشاره به سلامت عمه، خاله، عمو و پدر و مادر شما در هنگام تولدشان است. اما نکته مهمی که به آن توجه نمی‌شود «عدم کفایت به خیر گذشتن عمل زایمان و سلامت ظاهری طفل و مادرش، برای تضمین سلامتی آنها در سال‌های پیش رو است». آنچه امروزه به درستی اثبات شده، وجود ارتباط محکم و صد درصدی بین سلامت جسم و روان هر فرد در ادوار مختلف زندگی با امکان دسترسی کافی و وافی به مواد مغذی گوناگون در دوران جنینی است. از طرف دیگر بسیاری از مشکلات جسمی مادران مانند کم‌خونی و پوکی استخوان یا مسایل روانی مانند ضعف اعصاب و افسردگی ناشی از ناکافی بودن تغذیه دوران بارداری و استفاده جنین از ذخایر بدن مادر است. یعنی سلامت خاله یا عمو در هنگام تولد دلیلی بر سلامتی مطلوب آنها نیست. بنابراین پیروی از دستورات پزشک متخصص یا مشاوران تغذیه برای دستیابی به علم روز برای هر مادری بر انجام دستورات قدیمی ارجحیت دارد.

آنچه در فضای اندک این‌گونه مقالات اولویت دارد، اشاره‌ای است گذرا بر اهم مطالب و رئوس نکاتی که در ارتباط با موضوع بحث وجود دارند ولی اکثرا به فراموشی سپرده می‌شوند یا اهمیت آنها هنوز آن‌طور که باید درک نشده و پس از آن باید با یادآوری برخی جزییات، مادران را در یافتن روش صحیح نیل به تغذیه کامل و سالم یاری کرد. لذا در ادامه به صورت موجز و تیتروار بعضی مسایل مهم‌تر تغذیه‌ای مادران باردار را مرور می‌کنیم.

پردامنه‌ترین مساله، توجه به میزان افزایش وزن در دوران بارداری است چراکه این افزایش وزن اگر بیشتر یا کمتر از مقدار مطلوب باشد، می‌تواند زمینه‌ساز مشکلات متعددی برای مادر و نوزاد (چه در دوران بارداری و چه پس از آن) شود. با توجه به اندازه جثه مادر و بنا بر تشخیص پزشک متخصص، مادرانی که از وزن مناسبی برخوردارند (BMI بین ۲۰ تا ۲۵) مقدار مناسب اضافه وزن بین ۱۱ تا ۱۵ کیلوگرم است، برای مادرانی که وزن آنها کمتر از حد طبیعی است، ۵/۱۲ تا ۱۸ کیلوگرم و برای مادران با وزن بالاتر از حد طبیعی، ۷ الی ۱۱ کیلوگرم اضافه وزن مطلوب است. ایجاد تعادل در کالری دریافتی در ماه‌های مختلف بارداری نیازمند مدیریت و دقت کافی در تعداد کیلوگرم‌های اضافه‌شده به صورت هفتگی است. با توجه به جمیع جهات در سه ماهه اول بارداری میزان کالری مورد نیاز فرق زیادی با قبل از بارداری ندارد و طبیعتا وزن چندانی هم اضافه نمی‌شود (حداکثر یک تا دو کیلوگرم)، ولی شروع مصرف مکمل‌های ویتامینی و املاح در این زمان بی‌نهایت مهم و حیاتی است. در سه ماهه دوم که افزایش وزنی بین ۵/۴ تا ۵ کیلوگرم پیش‌بینی می‌شود، حدود ۳۰۰ کالری در روز و برای سه ماهه سوم که میزان افزایش وزن حدود ۵/۵ تا ۶ کیلوگرم است و بالاترین درصد افزایش را به خود اختصاص می‌دهد، حدود ۴۵۰ کالری روزانه بیشتر نسبت به قبل توصیه می‌شود. اگر بخواهیم مثالی بزنیم ۳۰۰کالری یعنی «یک عدد بستنی قیفی و دو قاشق مرباخوری عسل» یا «دو قاشق غذاخوری فرنی، پنج قاشق غذاخوری لوبیاپلو و یک لیوان پوره سیب‌زمینی» و ۴۰۰کالری یعنی «نصف کف دست کوکوسبزی کم‌چرب و یک کف دست نان سنگک و یک عدد موز متوسط و یک لیوان شیر».

انگار تامین کالری اضافه خیلی هم سخت نیست اما به خاطر داشته باشید که این مساله در صورتی با آسودگی خاطر همراه خواهد بود که مبانی ارایه‌شده در قسمت‌های پیشین به خصوص توجه به هرم غذایی و دیگر نکات ضروری به عنوان مبنای تغذیه مادر همواره مدنظر قرار گیرد. با توجه به اهمیت بی‌نظیر تغذیه در دوران بارداری از طرفی و ناآگاهی پر دامنه جامعه نسبت به اهمیت آن (حتی در سطوح بالای تحصیلی) هفته آینده نیز قبل از ورود به مبحث تغذیه در دوران شیردهی، چند نکته مهم دیگر در این‌باره را (از جمله اعتقادات غلط غذایی، احساس تهوع در ماه‌های اول بارداری، نحوه مصرف مکمل‌ها، فشارخون و مسمومیت حاملگی، یبوست و همورویید و پیکا یا ویار) به اختصار بررسی خواهیم کرد.

حمید خواجه‌پور

کارشناس تغذیه