مفلس کیمیافروش

برای ۱۰ سالگی ویکی پدیای فارسی

دانشنامه ویکی‌پدیا، بزرگ‌ترین و پرخواننده‌ترین دانشنامه جهان است. از یک سو روزانه میلیون‌ها نفر به وب‌سایت این دانشنامه مراجعه می‌کنند و از سوی دیگر، هر ثانیه چندین ویرایش (جرح و تعدیل مطالب) در بخش‌های مختلف این دانشنامه به زبان‌های گوناگون صورت می‌گیرد. وب‌سایت ویکی‌پدیا از آوریل ۲۰۰۷ تاکنون، همواره یکی از ۱۰ وب‌سایت پربازدید جهان بوده ‌است. این دانشنامه بی‌شک یکی از پدیده‌های مهم در روزگار ماست و جا دارد اهمیت و جایگاه آن به مثابه یکی از دستاوردهای بشری مورد توجه قرار گیرد. در مقاله حاضر ابتدا به معرفی ویژگی‌ها و ساز و کارهای این دانشنامه و اعتبار مطالب آن می‌پردازیم سپس به طور خاص، وضعیت ویکی‌پدیای فارسی را مدنظر قرار می‌دهیم و در پایان، این مسأله را بررسی می‌کنیم که آیا ویکی‌پدیا محصول شرایط دوران مدرن و تابع فضای حاکم بر آن است یا خیر.

۱. ویژگی‌ها، ساز و کارها و اعتبار

دانشنامه ویکی‌پدیا، دانشنامه‌ای اینترنتی با محتوای آزاد و مبتنی بر نگارش جمعی است، یعنی اولاً هر کسی که به اینترنت دسترسی دارد می‌تواند مطالبی به دانشنامه بیفزاید و ثانیاً می‌توان مطالب دانشنامه را (حتی به شکل تجاری) بدون محدودیت تکثیر و توزیع کرد. این دو ویژگی مهم‌ترین ویژگی‌های دانشنامه ویکی‌پدیا است که جایگاهی منحصر

به فرد به آن می‌بخشند، اما امکان ویرایش برای همه افراد، دانشنامه ویکی‌پدیا را در معرض مهم‌ترین نقد یعنی وضعیت اعتبار محتوا نیز قرار می‌دهد. مسأله اعتبار مطالب موجود در دانشنامه ویکی‌پدیا، همواره اولین مسأله‌ای است که به ذهن خطور می‌کند و بخصوص در حوزه‌های علمی و دانشگاهی، ویکی‌پدیا به همین دلیل مورد نقد قرار می‌گیرد.

برای روشن شدن وضعیت اعتبار منابع در ویکی‌پدیا و توجیه آن باید به چند نکته توجه داشت. نکته اول این که هر مطلبی را نمی‌توان به ویکی‌پدیا افزود و کاربر ویرایش‌کننده باید برای هر مطلبی که اضافه می‌کند، به یک یا چند منبع معتبر ارجاع دهد و البته حق تکثیر منبع را هم رعایت کند. ویژگی‌های منبع معتبر در قوانین و سیاست‌های ویکی‌پدیا به طور مفصل تشریح شده‌ است. نکته دوم که می‌توان آن را از نکته اول هم نتیجه گرفت، آن است که ویکی‌پدیا دارای «اعتبار ذاتی» نیست و این مسأله در سیاست‌های ویکی‌پدیا صریحاً اعلام شده ‌است. اعتبار مطالب ویکی‌پدیا متکی بر اعتبار منابعی است که به آنها ارجاع داده شده ‌است.

در واقع، نقش ویکی‌پدیا تنها منسجم کردن و دسترس‌پذیر کردن مطالب و احتمالاً نوعی بررسی و فیلتر اولیه برای جلوگیری از افزودن مطالب بی‌اعتبار و بدون منبع است.

البته این بررسی هم توسط خود کاربران در همکاری با یکدیگر انجام می‌شود، اما در نهایت، بررسی منابع مورد ارجاع و سنجش اعتبار آنها برعهده خود مخاطب است. لذا روش صحیح بهره‌گیری از ویکی‌پدیا آن است که از این دانشنامه به عنوان اولین مرحله تحقیق و به مثابه مدخلی برای دستیابی به سایر منابع استفاده شود.

با توجه به این موارد، روشن است که ویکی‌پدیا جایی برای اظهارنظر شخصی درباره موضوعات یا حتی انتشار تحقیقات دست اول نیست؛ یعنی حتی نتایج یک تحقیق علمی را تا وقتی که در یک منبع معتبر منتشر نشده باشد، نمی‌توان به مقالات ویکی‌پدیا اضافه کرد.

البته ویکی‌پدیا هم مثل هر پروژه جمعی دیگری، در برابر خرابکاری آسیب‌پذیر است و گاهی تخطی از این اصول صورت می‌گیرد. لذا کاربران باید با ایفای نوعی نقش نظارتی به تصحیح مطالب بپردازند و البته از آنجا که تعداد کاربران زیاد است اعمال این نظارت تسهیل می‌شود.

همچنین به دلیل پویایی بالای این دانشنامه، مدام تجربیات بیشتری در زمینه بهبود مطالب به دست می‌آید. لذا اعتبار منابع به طور پیوسته در حال افزایش است و نقاط ضعف به سرعت برطرف می‌شود. همچنین تقریباً هر چند روز یک بار، یک کد یا نرم‌افزار جدید برای حل یک مشکل و اعمال دقیق‌تر اصلاحات تدوین می‌شود؛ از آنجا که حد و مرز مشخصی برای میزان تخصصی بودن مقالات پیش‌بینی نشده‌ است، مقالات مدام به سمت تخصصی‌تر شدن پیش می‌روند و در هر مقاله عمومی، به چند مقاله تخصصی‌تر که به یک جنبه از موضوع عمومی پرداخته‌اند، ارجاع داده می‌شود.

ویژگی دیگر ویکی‌پدیا آن است که مدخل‌ها (مقالات) به شکل شبکه‌ای و مرتبط به هم نوشته می‌شوند و در دسترس مخاطب قرار می‌گیرند. مقالات به چند شیوه با یکدیگر ارتباط دارند:

۱. در جای‌جای متن هر مقاله، لینک‌های آبی به مقالات دیگر وجود دارند.

۲. «رده‌ها» که در پایان هر مقاله قابل دسترس هستند، مقالات را بر پایه یک ویژگی خاص و مشترک در کنار هم فهرست می‌کنند.

۳. «الگوها»، نمای کلی و مختصری از مقالات حول یک موضوع خاص را نشان می‌دهند.

۴. در پایان هر مقاله، بخش «جستارهای وابسته»، مدخل‌های دیگری را که ارتباط مستقیمی با موضوع مقاله دارند، نشان می‌دهد. به این ترتیب از هر مقاله ویکی‌پدیا می‌توان با استفاده از همین چند امکان و بدون جست‌وجوی مستقیم به هر مقاله دیگری رسید؛ یعنی بدون استثنا، هر دو ،مقاله‌ای به یکدیگر مرتبط هستند.

در ویکی‌پدیا، نظام سلسله‌مراتبی یا بوروکراتیک در میان کاربران وجود ندارد و تنها به برخی کاربران بر پایه میزان سابقه و تجربه و با رأی‌گیری از عموم کاربران، دسترسی‌های خاصی از جمله امکان حذف کامل مقاله (با ارائه دلیل مشخص) اعطا می‌شود. همچنین تأکید بر آن است که از کاربران تازه‌کار استقبال شود تا بتوانند با راهنمایی دیگر کاربران زودتر کارشان را شروع کنند.

علاوه بر این، ویرایش از نظر فنی پیچیدگی ندارد و بسیار ساده است. با دانستن چند نکته ساده و حتی بدون مطالعه همه قوانین و سیاست‌ها می‌توان کار ویرایش را آغاز کرد و کسب تجربه منوط به ویرایش‌های بیشتر است. نکته دیگر آن است که از هر پیشنهادی برای بهسازی ویکی‌پدیا استقبال می‌شود و به سرعت می‌توان پیشنهاد را در معرض نظرخواهی قرار داد و در صورت توافق

به کار گرفت.

در ویکی‌پدیا معمولاً امکان اعمال قدرت و لابی‌گری وجود ندارد، هر چند که گاهی ممکن است چنین مواردی مشاهده شود حتی در این صورت امکان گفت‌وگو با سایر کاربران و کمک گرفتن از آنها برای مقابله با این موارد وجود دارد. ساز و کارهای ویرایش در ویکی‌پدیا کاملاً شفاف هستند و کوچک‌ترین و جزئی‌ترین ویرایش‌ها همراه با تاریخ و زمان دقیق در تاریخچه هر مقاله ثبت می‌شود و حتی اگر یک ویرایش خاص حذف شود، در تاریخچه مقاله قابل دسترس است. به این ترتیب، مشخص است که مسئولیت هر ویرایش با کدام کاربر است.

هیچ‌گونه بده بستان مالی در پروژه ویکی‌پدیا حتی برای کاربران در سطوح بالای دسترسی وجود ندارد و تنها حدود ۷۰ نفر کارمند بنیاد ویکی‌مدیا (نهاد مدیریت‌کننده پروژه‌های ویکی) که مسئولیت برخی امور فنی و حقوقی را برعهده دارند، حق‌الزحمه دریافت می‌کنند. همچنین در ویکی‌پدیا و سایر پروژه‌های زیر نظر بنیاد ویکی‌مدیا، از تبلیغات تجاری به منظور تأمین هزینه‌ها استفاده نمی‌شود و هزینه‌ها عمدتاً با کمک‌های خیریه تأمین می‌شود.

۲. وضعیت ویکی‌پدیای فارسی

اولین صفحات ویکی‌پدیای فارسی اواخر آذر ۱۳۸۲ ایجاد شدند. این دانشنامه هم‌اکنون دارای حدود ۳۴۰ هزار مقاله (مدخل) است و با این تعداد مقاله، در میان زبان‌های مختلف، در جایگاه نوزدهم و بالاتر از زبان عربی، ترکی، مجاری و کره‌ای قرار دارد. ویکی‌پدیای انگلیسی با حدود ۴ میلیون و ۴۰۰ هزار مقاله دارای جایگاه اول است و ویکی‌پدیای آلمانی با حدود یک میلیون و ۷۰۰ هزار مقاله در جایگاه دوم قرار دارد.

طبق این آمار، به نظر می‌رسد ویکی‌پدیای فارسی پیشرفت قابل توجهی نسبت به سایر زبان‌ها داشته‌است. همچنین ویکی‌پدیای فارسی از نظر شمار کاربران در رده پانزدهم و از نظر شمار کاربران فعال در رده چهاردهم قرار دارد. البته تعداد کاربران فعال حدود ۳ هزار نفر و تعداد کل کاربرانی که در ویکی‌پدیا ثبت‌نام کرده‌اند، حدود ۴۰۰ هزار نفر است و بنابراین فاصله زیادی میان این دو تعداد وجود دارد.

ویکی‌پدیای فارسی از ابتدا پایبند به اجرای صحیح استانداردهای مربوط به زبان فارسی در وب بوده‌ است و کارهای زیادی برای بومی‌سازی نرم‌افزارها انجام شده ‌است.

مقالات ویکی‌پدیای فارسی از نظر معیارهای صحیح کدنگاری و نگارشی دارای کیفیت بالایی‌ است و اصول نگارشی فرهنگستان زبان و ادب فارسی تا حد زیادی در آن رعایت می‌شود. ذکر چند نقطه ضعف ویکی‌پدیای فارسی نیز خالی از فایده نخواهد بود.

اول این که ویکی‌پدیای فارسی برخلاف بسیاری از ویکی‌پدیاهای هم‌رده خود، عموماً با کمبود تصویر روبه‌روست. از آنجا که تصاویر باید با رعایت حق تکثیر در ویکی‌پدیا قرار گیرند، بخش اعظم تصاویر ویکی‌پدیای فارسی، تصاویری است که خود کاربران این دانشنامه تهیه کرده‌اند.

برای مقابله با این کمبود، لازم است عکاسان و همچنین افرادی که تصاویری مرتبط با مقالات در اختیار دارند، آنها را در وب‌سایت ویکی‌کامنز که یکی دیگر از پروژه‌های ویکی‌ است، بارگذاری کنند تا بتوان آنها را با رعایت حق تکثیر، در مقالات ویکی‌پدیا مورد استفاده قرار داد.

نکته دیگر این که فعالیت زنان در ویکی‌پدیای فارسی بسیار اندک است. البته به طور کلی، در بخش‌های گوناگون دانشنامه ویکی‌پدیا و زبان‌های مختلف، کاربران زن، حدوداً یک‌چهارم کل کاربران را تشکیل می‌دهند، اما این مسأله در ویکی‌پدیای فارسی بارزتر است.

بالأخره این که به تبع فضای اجتماعی و سیاسی ایران، نگاه‌های منفی و افراط‌آمیز به ویکی‌پدیای فارسی از سوی افراد و جناح‌های مختلف وجود دارد. باید مجدداً تأکید کنیم که در ویکی‌پدیا، همواره فضای گفت‌وگو وجود دارد و اصولاً بیش از نیمی از صفحات ویکی‌پدیا به صفحات بحث اختصاص دارد که مستقل از مقالات هستند و در آنها راجع به بهبود مطالب و حتی جزئی‌ترین مسائل در کار ویرایش، گفت‌وگو صورت می‌گیرد.

بنابراین همه کاربران، در صورت ایجاد اختلاف نظر می‌توانند با تکیه بر سیاست بی‌طرفی که در ویکی‌پدیا بسیار مورد تأکید است، با یکدیگر گفت‌وگو کنند و حتی برخی قوانین را در جهت ارتقای وضعیت این دانشنامه تغییر دهند.

۳. پناهگاهی در برابر عصر تکنولوژی

اگر بخواهیم با نگاهی هایدگری و منتقدانه به دوره معاصر و عصر تکنولوژی نگاه کنیم، این سؤال پیش می‌آید که آیا ویکی‌پدیا با ویژگی‌های خاص خود، محصول دوران مدرن و عقلانیت جدید است و همگام با آن پیش می‌رود یا خیر. در بخش نهایی این مقاله، استدلال‌هایی ارائه می‌دهیم که نشان می‌دهند بسیاری از خصوصیات ویکی‌پدیا با ویژگی‌های عصر تکنولوژی و نیهیلیسمی که در آن وجود دارد، سازگار نیستند.

ابتدا باید توجه داشت که برخی از ویژگی‌های ویکی‌پدیا اساساً حاصل شرایط دوره معاصر هستند؛ مثلاً اراده معطوف به شناخت جهان که در ویکی‌پدیا وجود دارد، ویژگی اصلی عقلانیت جدید است. دیگر این که اینترنتی بودن ویکی‌پدیا ناشی از پیشرفت تکنولوژی و فراگیر شدن آن است و بالاخره این که در ویکی‌پدیا، مقالات جدی و پراهمیت در کنار مقالات کم‌اهمیت و شاید مبتذل، جایگاه یکسانی دارند و این از مشخصه‌های نیهیلیسم و سکولاریسم عصر ماست.

اما در کنار این ویژگی‌ها، مسائل دیگری وجود دارند که فضای این دانشنامه را از شرایط کلی دوران مدرن دور می‌کنند. اول این که برخلاف روزگار ما که روزگار مرگ ارزش‌هاست، یک مجموعه اصول و ارزش‌ها در ویکی‌پدیا وجود دارد از جمله ۱. تأکید بر بی‌طرفی در ویرایش مقالات و استفاده همزمان از رسانه‌های موافق و مخالف موضوع ۲. احترام به افرادی که موضوع مقالات ویکی‌پدیا هستند و عدم افزودن مطالب جنجال‌برانگیز راجع به آنها (حتی مطالب دارای منبع) در مقالات مربوطه ۳. فرض حسن نیت در برخورد با کاربرانی که ویرایش‌های آنها خرابکارانه محسوب می‌شود.

دیگر این که برخلاف فردگرایی و سوبژکتیویسم دوران جدید، ویکی‌پدیا جامعه‌ای با یک هدف مشترک و جمعی یعنی اعتلای دسترسی عموم افراد به دانش جهانی است.

برخلاف وب‌سایت‌هایی مثل فیس‌بوک و حتی وبلاگ‌ها که در آنها تأکید بر فرد است، در ویکی‌پدیا افراد اصالت ندارند و کارها بر پایه اعلام سلیقه و خوشایند و بدایند شخصی پیش نمی‌رود.

همچنین ویکی‌پدیا پروژه‌ای نفع‌محور و تجاری نیست و کار هر فرد برخاسته از شور و علاقه شخصی است.

به نظر می‌رسد این ویژگی‌ها نشان می‌دهد فعالیت در ویکی‌پدیا، تا حدی با فاصله گرفتن از فضای نیست‌انگارانه دوران معاصر نسبت دارد. پس جا دارد در ۱۰ ‌سالگی ویکی‌پدیای فارسی، به همه آنها که در نگارش کلمه به کلمه این دانشنامه نقش داشته‌اند خداقوت بگوییم.

علی پیرحیاتی