از شایعه و شایعه سازی چه می دانید

شایعه كلمه ای است ساده با كاركردی بسیار قوی و خسارت بار, این پدیده مخرب اجتماعی زندگی بسیاری از انسانها را دستخوش دگرگونیهای زیادی كرده است

شایعه ساز، شایعه پرداز و شایعه پذیر سه بخش جدایی ناپذیر عجوزه هزار داماد شایعه هستند كه روح و جان جامعه را با سمت و سوی پوشاندن حقایق و ترویج بی اعتمادی سوق می دهند و وجود هر كدام از این عناصر در بقا و گسترش آن بسیار حیاتی است.

بروز و ظهور رسانه های ارتباط جمعی و پیشرفته شدن وسایل و امكانات، همراه با مسلط شدن مردم بر شیوه های بهره مندی از تجهیزات و سامانه های نوین برقراری ارتباطات، از یك طرف موجب كاهش عمر شایعه و از طرف دیگر باعث گسترش و شیوع سریع آن شده است، زیرا شایعه سازان بر اساس ظرفیتهای موجود در مؤلفه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، نظامی، فرهنگی و ...هر جامعه بعد از خلق، آن را از طریق اینترنت ، پیام كوتاه ( SMS)و یا ارتباطهای شفاهی و ...در كوتاهترین فرصت ممكن به جامعه تزریق می كنند .

از این رو، وجود وسایل ارتباط جمعی گسترده خود موجب فراگیر شدن شایعه می شود، اما عملیات جریان سازی خبری به منظور تكذیب شایعه توسط یك منبع آگاه و مطمئن، با انتشار خبر تكمیلی تر از طریق همین وسایل ارتباط جمعی امكان پذیر است كه خود موجب كاهش عمر آن در جامعه می شود .

هنگام تهیه این گزارش، فقط با وارد كردن كلمه Rumorدر جستجوگر یاهو ۳۳میلیون و ۴۰۰سند ودرمحیط گوگل ۲۴میلیون و ۷۰۰هزار سند نمایش داده شد و این در حالی است كه با جستجوی كلمه «شایعه» در یاهو ۷۵۶هزار سند ومحیط گوگل ۲۰۳هزار سند ثبت شده نمایش داده شد .این درحالی است كه براساس آمار ایران، در سال گذشته ركورد ۸میلیاردی پیام كوتاه رابرای خود ثبت كرده و همین كافی است تا نقش اینترنت و پیام كوتاه در تولید، اشاعه و پذیرش و پردازش شایعه مشخص شود.

با این تفاسیر، می توان به درستی دریافت كه ظهور و بروز و مرگ شایعه در عصر كنونی با دنیای ارتباطات و اطلاع رسانی سریع ارتباطی تنگاتنگ دارد .اما گاهی اوقات به دلیل قوی بودن ظرفیت شایعه سازی، اطلاع رسانی به صورت یك طرفه اتفاق می افتد و موجب به وجود آمدن خسارتهای جبران ناپذیر می شود و در صورتی كه رسانه های خبری فقط یك یا چند روز روی موضوع خاصی تمركز كنند، آن جامعه را دچار التهاب و تشویش شدیدی خواهند كرد .

به طور مثال، چین بخش اعظمی از اقتصاد شرق را با صنعت توریسم به خود اختصاص داده بود و كالاهای متعدد این كشور می رفت تا تمام بازارهای جهانی را تحت تاثیر قرار دهد، اما رسانه های خبری غرب با تیتر اول قرار دادن بیماری سارس، نه تنها چین بلكه آسیا و كل جهان را تحت تأثیر قرار دادند و آن چنان مانوری روی این بیماری انجام شد كه جهانیان چین را با نام سارس می شناختند و تمام بخشهای ارزشمند اقتصادی، فرهنگی، توریستی و ...این كشور برای مدتی از دیدگان همگان پنهان ماند .

هر چند بیماری سارس وجود داشت، اما قابل كنترل و درمان بود و این در حالی اتفاق می افتاد كه شایعه سازیها و گسترش شیوع شایعات به حدی بود كه ماجرا به اندازه واقعیتی كه وجود داشت منعكس نمی شد و اغراق و بزرگنمایی بیش از حد با اهداف سیاسی و حمله تبلیغاتی، چنان بحرانی را برای كشور چین به وجود آورد كه بر اساس آمار انتشار یافته از سوی بانك توسعه آسیا، بحران سارس بالغ بر ۲۸میلیارد دلار خسارت مالی را برای این كشور و برخی همسایگان به وجود آورد .

همین بانك قبل از انتشار خبرهای مرتبط و شایعه های پیرامون بیماری سارس، میزان تولید ناخالص ملی چین و دیگر كشورهای منطقه شمال شرقی آسیا را ۶/۵درصد پیش بینی كرده بود و بعد از متمركز شدن رسانه ها بر روی این بیماری، تولید ناخالصی با ۷/۴كاهش مواجه شد و یك جنجال خبری باعث گردید فقط در مدت كمی این كشور با خلع اقتصادی ۹/۱درصدی در تولید مواجه شود .

حال اگر نگاهی متعادل و مقایسه ای سرانگشتی بین ایدز به عنوان بلای قرن كه منزلگاه اصلی اش در جهان غرب است با سارس بیماری قابل درمان در شرق آسیا به عمل آید، به درستی درخواهیم یافت كه شایعه و بحران سازیهای هدفمند چقدر مخرب خواهد بود، زیرا در هر روز ایدز ۸هزار قربانی و ۱۳هزار عفونت جدید را می طلبد و بیماری زودگذر سارس كه بیشتر یك بهانه برای بحران آفرینی و رسیدن به برخی اهداف سیاسی، اقتصادی به نظر می رسید، بالغ بر ۸هزار نفر قربانی گرفت و با یك اقدام سریع از صحنه حذف شد.

بر اساس تحقیقات جامعه شناختی، سرعت شایعه بین ۶۰۰تا ۸۰۰كیلومتر در ساعت است و این در حالی است كه با روی كار آمدن اینترنت و گسترش بهره وری از آن، همراه با گسترش اطلاع سانی خبری، این میزان با قدرت دربرگیری بین المللی مواجه می شود و در صورت وجود بهانه و یا كوتاهی در كنترل و حذف، خسارتهایی جبران ناپذیر را در پی خواهد داشت .

البته، جای این نكته ضروری است كه شایعه ها فقط منحصر به مسایل سیاسی و بحرانهای روانی یا به اصطلاح كاملتر جنگ سرد بین المللی منحصر نیست، بلكه گاهی اوقات می تواند مسایلی همچون شایعه غرق شدن جزیره مصنوعی امارات قبل از افتتاح، تصادف علی دایی سرمربی تیم سایپا، ازدواج غیابی فلان هنرمند با ...، استعفای رئیس ...، مرگ ...، تصادف ...، قتل ...و ...در پیش روی مردم قرار گیرد، اما اهمیت مسأله در این است كه تعریف كلی شایعه، چگونگی به وجود آمدن، چرایی و راههای شیوع، علت پذیرش و سوء استفاده فرصت طلبان از ساده نگری مردم به خصوص عوام از شایعه، مورد بررسی كارشناسی قرار گیرد تا توجه بیشتری نسبت به آن به عمل آید.

● شایعه چیست؟

از منظر لغوی، شایعه در فرهنگ معین به خبرهای شیوع یافته، راست یا دروغ، شایع به معنی فاش و آشكار و شایع شدن به معنی منتشر شدن تعریف شده است و در فرهنگ شفاهی از آن به عنوان یك خبر راست یا دروغ رایج كه قابلیت انتشار و دهان به دهان شدن را داشته باشد، یاد می شود .پستمن در كتاب روانشناسی شایعه، این معضل را یك گزاره یا موضوع خاص گمانی كه بدون وجود ملاكهای اطمینان بخش به صورت شفاهی از فردی به فرد دیگر و دهان به دهان منتشر می شود، معرفی می كند و می افزاید :به دلیل پیوند آن با انسان، شایعه را می توان یك پدیده اجتماعی به شمار آورد كه در تمام جوامع انسانی یك امر متداول است و تصویر جامعه بدون آن محال به نظر می رسد.

دكتر حسین آقاجانی، جامعه شناس و استاد دانشگاه، در این رابطه گفت :شایعه بیان اضطرابها و نگرانیهای درونی بخشی از مردم در برابر فریب اطلاعاتی است و برای تحریك هیجانها بدون مقایسه با شواهد و مستندات به عنوان یك تفریح و بعضاً خندیدن و رساندن اخبار جدید و مبهوت كردن دیگران در میان مردم منتشر می شود، زیرا پذیرندگان آن در جایگاه ابهام، سردرگمی و یا هیجان قرار می گیرند و سعی در انتقال آن به منظور ایجاد همان فضا برای دیگران را دارند كه بعضاً موجب ایجاد اغراق و بزرگ نمایی بیشتر در همان شایعه می شوند و به عبارت كلی «یك كلاغ چهل كلاغ» اتفاق می افتد و با سرعت و گستردگی زیادی شیوع پیدا می كند.

شایعه از ابتدایی ترین خبرهاست كه در تمام جوامع انسانی بر پایه هیاهوهای بی اساس و بدون منبع به صورت پیامهای خبری از جهات غیرموثق و غیردقیق به گونه ای ناقص منتشر می شود و تأثیرات مخربی را بر محیط پیرامون خود می گذارد .

در این راستا، نقش و تأثیرگذاری شایعه های هدفمند كه بعضاً با اهداف، نیات و مقاصد ویرانگرانه منتشر می شود، بسیار مخربتر است؛ زیرا بر اساس یكسری ظرفیتهای فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و ...هر جامعه ای شكل می گیرند و در بخش كلان جامعه به عنوان یك رخداد تأثیرگذار بر روند مسایل روز كشور و یا در محل كار، تدریس، خانواده، جلسات، میزگردها، محله و ...در قالبهای كوچكتر اتفاق می افتند، این نوع شایعه ها بیشتر زمانی اتفاق می افتند كه پیش زمینه فكری و یا رخداد خبری مرتبط با یكی از مسایل جامعه وجود داشته و یا حالت بحران و شرایط غیرعادی حاكم باشد و با سوء استفاده از این موقعیت، شایعه در اشكال مختلف بروز و ظهور پیدا كند .

به طور مثال هنگام وقوع جنگ و در شرایط بحرانی بین دو طرف درگیر، شایعه های متعددی در رابطه با مرگ سران نظامی، شكست در جبهه های مختلف، حمله های غیرمترقبه، عملیاتهای چریكی، افزایش یا كاهش تجهیزات نظامی و ...شیوع پیدا می كند كه بیشتر با جنگ واژه ها، جنگ روانی، جنگ افكار و یا به عبارتی كاملتر جنگ سرد مشهور است و به منظور تسخیر اندیشه ها و قبضه كردن و جهت دادن اراده توده در زمینه اهداف مد نظر انجام می شود .

این نوع جنگ بیشتر زمانی حیات اجتماعی گرفت كه قدرتها و جناح های درگیر در جنگ جهانی دوم از آن به عنوان یك سلاح برنده و قدرتمندتر از تنشهای نظامی بهره جستند و امروزه با به كارگیری پیشرفته ترین امكانات مرئی و نامرئی، ماهواره، سینما، تلویزیون، روزنامه و ...به صورت مستقیم و غیرمستقیم به شستشوی مغزی ملتهای دیگر می پردازند و در این رهگذر با هدف قرار دادن مؤلفه های متعدد و مباحث زیربنایی، می كوشند تا اهداف كوتاه و بلند مدت خود را به روح و جان جامعه به صورت شایعات مختلف تزریق كنند.

● چرا پذیرش؟

انسان ذاتاً عاشق خیالبافی های خود است و حكایتهای ساخته و پرداخته ذهن را دوست دارد و هر مطلب اعم از راست یا دروغ را كه به ناخودآگاه ذهنی اش نزدیك باشد، پذیرفته و گاه با پرورش تكاملی تر، آن را به دیگری منتقل می كند و از این رو، روانشناسان معتقدند كه به همین علت شنوندگان شایعه بر اساس اعتقادات، درك مفاهیم، علایق، عواطف، تفكرات اهمیت و ...در انتشار شایعه نقش ایفا می كنند و بنا به سطح حكایت پردازی، خیالبافی، آرزو، دغدغه، عقده و یا ذهنیت نسبت به موضوع، آن را منتشر می نمایند .

به طور مثال، اگر یك خبر در رابطه با شركت تولیدكننده ای كه توانسته است جایگاه مناسبی را در بازار رقابت انحصاری به خود اختصاص دهد منتشر شود و راست یا دروغ بودن آن تحت تعریف شایعه در جامعه شیوع پیدا كند، مصرف كنندگان بنا به تمایل و علاقه، ذهنیت، مخالفت، موافقت و} كه نسبت به كالای تولید شده آن شركت دارند، در انتشار آن واكنش نشان می دهند اگر خبر درباره كیفیت پایین كالا باشد و شنونده كالا از مصرف آن راضی باشد، خود به خود میزان انتشار شایعه ضعف در كیفیت نسبت به مصرف كننده ای كه از همان كالا رضایت ندارد، كمتر است .

حامد احمدی

---