چگونه از مسمومیت های دارویی جلوگیری کنیم

حتما برای تان اتفاق افتاده که از قرص هایی مثل استامینوفن یا کدئین برای رفع کسالت بدون تجویز پزشک استفاده کنید, اما باید بدانید که چنین داروهایی ممکن است در طولانی مدت سلامت شما را به خطر بیاندازد

حتما برای‌تان اتفاق افتاده که از قرص‌هایی مثل استامینوفن یا کدئین برای رفع کسالت بدون تجویز پزشک استفاده کنید، اما باید بدانید که چنین داروهایی ممکن است در طولانی مدت سلامت شما را به خطر بیاندازد. دکتر نادر حقی، معاون آموزشی مرکز اورژانس در مورد انواع مسمومیت‌های دارویی، توضیحات کاملی ارایه و از خطرات آن، ما را با خبر می‌کند.

● مسمومیت دارویی چیست؟

هر دارو یا ماده‌ای که فرد برای درمان، بیش از حد مجاز استفاده می‌کند و حتی داروهایی که برای کاربرد درمانی در دوز مجاز مصرف ولی منجر به مشکلاتی در بدن می‌شوند و از بدن دفع نمی‌شوند را مسمومیت دارویی می‌گوییم. مهم‌ترین نکته در این مورد سن فرد مصدوم و ابتلا به نوعی بیماری است و اینکه با توجه به نوع دارو چطور آن دارو از بدن دفع و مثلا دارو از طریق دستگاه گوارش یا کلیه از بدن خارج می‌شود. بنابراین باید توجه داشت که برای هر فردی چه دارویی تجویز می‌شود. برای مثال فردی که کلیه‌اش دچار مشکل است، نمی‌تواند داروهایی که از طریق کلیه دفع می‌شوند را مصرف کند و اگر از چنین داروهایی حتی در دوز پایین استفاده کند دچار مسمومیت می‌شود و این موضوع در مورد داروهایی که از طریق سیستم گوارش دفع می‌شوند هم صدق می‌کند.

● چه نکاتی در مسمومیت دارویی اهمیت دارند؟

همان‌طور که گفتیم در مسمومیت دارویی تشخیص نوع داروی مصرفی بسیار مهم است. گاهی اوقات بعضی داروها عوارض و مسمومیت‌شان نسبت به مقدار دوز درمانی بسیار به هم نزدیک هستند، مثلا دارویی مثل دیگوکسین برای کسانی که به مشکلات قبلی دچارند و انقباض قلب‌شان به‌طور منظم انجام نمی‌شود، تجویز می‌شود اما نکته مهم این است که دوز درمانی به دوز مسمومیت خیلی نزدیک است و مصرف کمی بیش از حد آن موجب مسمومیت می‌شود. بنابراین به افرادی که نظیر این داروها را مصرف می‌کنند، می‌گوییم تا نصف قرص را میل کنند یا اگر قرص کامل را می‌خورند دو روز در هفته دارو را مصرف نکنند تا اثرات مسمومیت ایجاد نشود.

● داروها چطور در بدن مسمومیت ایجاد می‌کند؟

بعضی از داروها در دوزهای تجمعی موجب بروز مسمومیت می‌شوند. مثلا قرص استامینوفن که بسیاری از افراد بدون توجه از آن استفاده می‌کنند، وقتی هر روز یک یا دو عدد قرص استامینوفن را می‌‌خورید به مرور زمان در بدن شما جمع و وقتی میزان آن در بدن افزایش پیدا کرد منجر به مسمومیت دارویی می‌شود. اما گروه دیگری از داروها به محض مصرف و ورود به بدن موجب بروز مسمومیت می‌شوند و اگر راه تزریق دارو براساس استاندارد گفته شده نباشد مثلا اگر دارویی باید به صورت عضلانی تزریق شود ولی داخل رگ تزریق گردد ممکن است بسیار خطرناک باشند و آسیب‌های جدی را وارد کند، چون میزان دارو از حد معمول بسیار بیشتر است و عوارض را به همراه خواهد داشت.

● شایع‌ترین مسمومیت‌ها در ایران کدام موارد هستند؟

به‌طور کلی در ایران دو نوع مسمومیت دارویی شایع داریم. یکی از آنها مسمومیت‌های دارویی در کودکان است که معمولا اشتباهی مصرف می‌شوند مثل شربت‌ها و قرص‌ها که سهوا استفاده می‌شوند. نوع دیگر مسمومیت‌ها مصرف عمدی داروی بیش از حد است و معمولا داروهایی که در منزل نگهداری می‌شوند مثل قرص‌های آرام‌بخش و اعصاب که از جمله داروهای مصرفی در این دسته هستند. البته در برخی موارد شاهد این هستیم که فردی به دکتر مراجعه می‌کند و باید قرص را در هفته دو یا سه بار مصرف کند اما به‌طور اشتباهی روزی سه عدد می‌خورد و بعد از چند روز دچار مسمومیت می‌شود. عموما بیشترین نوع مسمومیت دارویی در بزرگسالان به‌وسیله مصرف بیش از حد یا غیرمجاز قرص‌ها صورت می‌گیرد.

● مصرف چه داروهایی خطرات جدی برای انسان دارد؟

دسته‌ای از داروها هستند که مصرف کمی از آنها موجب آسیب‌های جدی و حتی مرگ می‌شود البته این داروها به ندرت توسط داروخانه‌ها تجویز می‌شوند یا طریقه مصرف آنها مثل روش‌های گوارشی نیست. مثلا قرص برنج که مورد مصرفی آن برای انسان به کار نمی‌رود و مصرف حتی نصف قرص هم منجر به مرگ انسان می‌شود. جدا از این مورد من پیشنهاد می‌کنم تا در خوردن داروهای سه حلقه‌ای ضدافسردگی نظیر ایمن پرامین بسیار دقت کنید. این قرص‌ها به‌طور معمول در همه خانه‌ها یافت می‌شود اما مساله مهم این است که بدن افراد مختلف در دوزهای متفاوت این داروها عکس‌العمل عجیبی نشان می‌دهند. بیمارانی داشتیم که با خوردن پنج عدد از این قرص‌ها دچار مسمومیت شده‌اند و عوارض خطرناکی را نیز در برداشته است و شاید شخص دیگری ۲۰ عدد از این قرص‌ها را مصرف کند اما اتفاقی برایش نیفتد. بنابراین در مورد خیلی از داروها نمی‌توانیم به‌طور دقیق بگوییم که مصرف چه میزان از آنها علایم مسمومیت را به همراه خواهد داشت. بنابراین عکس‌العمل بدن افراد به میزان مصرف داروها بسیار متفاوت است. معمولا داروهایی که مصرف بیش از حد آنها خطرناک است تنها در نسخه پزشک تجویز می‌شوند و حتما توصیه می‌شود که در جایی مناسب و دور از دسترس اطفال نگهداری شوند. کودکان وزن کمتری دارند و ممکن است با خوردن یک یا دو عد قرص سلامت‌شان به ‌خطر بیفتد.

● علایم مسمومیت دارویی چه مواردی هستند؟

گاهی اوقات دیده می‌شود که بسیاری از مردم به دلایل مختلف مثلا سردرد یا دندان درد به‌طور مکرر از قرص‌های مثل استامینوفن استفاده می‌کنند. باید بدانید که مصرف یک یا دو عدد از این قرص باعث ایجاد مسمومیت نمی‌شود ولی اثرات چنین دارویی در بدن به صورت تجمعی است یعنی با مصرف مداوم امثال چنین قرص‌هایی اثرات آن در بدن جمع می‌شود و بعد از گذشت مدتی علایم مسمومیت را ایجاد می‌کنند. تنفس‌های تند یا حالت تهوع، سردرد و سرگیجه همگی از نشانه‌های مسمومیت چنین داروهایی هستند. ولی مشکلی که در اینجا وجود دارد این است که هیچ‌کدام از داروها ویژگی اختصاصی ندارند که بتوان با توجه به آن نوع مسمومیت یا دارو را حدس زد. داروهایی مثل آتروپین و امثال آن موجب گشادی مردمک چشم می‌شوند، پس اگر داروی از این خانواده مصرف شود با معاینه چشم می‌توان فهمید که دارویی مصرفی از چه دسته‌ای بوده است ولی به غیر از این مورد نمی‌توان دارویی که موجب مسمومیت شده را حدس زده و در واقع داروهایی دیگر علایم مشخصی برای تشخیص ندارند. بنابراین روی این مساله تاکید می‌کنم که حتما داروها را با تجویز پزشک استفاده و دور از دسترس اطفال نگهداری کنید. یادتان باشد اگر دارویی را با تجویز پزشک برای درمان ناراحتی مصرف می‌کنید به هیچ عنوان در موارد دیگر برای رفع ناراحتی‌‌های دیگر مثل سردرد و غیره استفاه نکنید. عدم رعایت این موضوع نیز می‌تواند موجب بروز مسمومیت دارویی شود چون شرایط جسمانی شما ممکن است با گذشته متفاوت باشد، بنابراین از خوددرمانی به شدت پرهیز کنید تا دچار مسمومیت نشوید.

● مصرف بیش از حد دارو به کدام یک از اعضای بدن آسیب می‌زند؟

داروها براساس اینکه مکانیسم اثرشان در جاهای مختلف بدن است، متفاوت هستند. مثلا داروی آسپرین در مسیری از بدن عمل می‌کند و باعث می‌شود تا مخاط معده کاهش پیدا کند و محافظ‌های معده را ضعیف می‌کند و در نتیجه موجب زخم‌های گوارش می‌شوند. بعضی از داروها بر کبد تاثیر می‌گذارند یعنی اگر فرد بیمار مبتلا به بیماری کبد باشد و این دسته داروها را مصرف کند، دچار مسمومیت شدید می‌شود. هر دارویی برای قسمت خاصی از بدن تجویز می‌شود و اگر داروی مصرفی کاربرد عمومی نداشته باشد می‌توان نوع دارو را فهمید. توجه داشته باشید بعضی داروها مثل آمپول کلسیم اگر وارد خارج از رگ شود موجب نکروز ناحیه یعنی از بین بردن سلول‌های آن منطقه از بدن می‌شود. بنابراین نوع روش مصرفی دارو نیز حایز اهمیت است و در تشخیص مسمومیت کمک می‌کند.

● واکنش مناسب هنگام بروز مسمومیت دارویی چیست؟

اگر شخصی با هدف خودکشی بیش از حد دارو بخورد و دچار مسمومیت شود باید حتما او را نزد پزشک یا مرکز مسمومان ببرید. این مساله بسیار مهمی است چون شما نمی‌دانید که فرد چه مقدار دارو را مصرف کرده بنابراین برای جلوگیری از آسیب جدی فرد را سریعا به مرکز درمانی ببرید تا هر چه زودتر شست‌وشوی معده برای او انجام شود و درمان مناسب صورت بگیرد. حال اگر شخصی به‌طور اشتباهی دارویی مصرف کرده توصیه می‌کنیم اگر می‌دانید که چه نوع داروی استفاده کرده و هوشیار است، می‌توانید از مواردی که باعث استفراغ در انسان می‌شود استفاده کنید و اجازه ندهید تا داروها در بدن جذب شوند البته نوعی از این مواد مثل زغال فعال تنها در مراکز مسمومیت پیدا می‌شود.

زغال فعال برای افراد مسموم تجویز می‌شود و با ورود به معده افزایش حجم پیدا می‌کند و سپس موارد دارویی در روده به آن متصل می‌شوند و نمی‌گذارد تا دارو جذب معده شود. در ساعات و دقایق بعد از مصرف دارو کارهایی که موجب استفراغ و حالت تهوع می‌شوند، بهترین کار هستند چون قبل از اینکه قرص در بدن باز شود و اثر خود را وارد کند از طریق سیستم گوارش دفع می‌شود. البته بعضی از مواد مثل قرص دیازپام جذب بالایی دارند و سریعا جذب بدن می‌شوند یعنی به محض ورود قرص در بدن اثر می‌کند و شاید نتوانیم عکس‌العمل به موقع را انجام دهیم و تنها می‌توانیم جلو عوارض آن را بگیریم. بنابراین در چنین موارد مخصوصا اگر افراد مصدوم کودکان باشند بلافاصله با اورژانس تماس بگیرید یا خودتان فرد را به مرکز مسمومیت برسانید.

در صورت بد حال بودن مریض تماس با اورژانس بسیار ضروری است چون ممکن است نیاز به مراقبت‌های دیگری باشد. اگر فرد مسموم حالت خواب‌آلودگی دارد یا مدت زیادی از مصرف دارویش گذاشته، شست‌وشوی معده و استفراغ فایده‌ای در این حالت ندارد، یعنی دارو وارد سیستم خون شده بنابراین فرد را سریعا به مرکز درمانی ببرید. چنین بیماری به دلیل اینکه هوشیار نیست و دچار منگی می‌شود ممکن است با بالا آوردن، محتویات معده وارد ریه‌اش شود و دچار خفگی گردد. پس در این موارد به هیچ‌وجه توصیه نمی‌کنیم که فرد مصدوم را وادار به استفراغ کنید چون منجر به انسداد ریه خواهد شد و خطر خفگی به دنبال خواهد داشت. در مورد شربت‌ها که نوع دیگر داروهای مصرفی هستند، باید بگوییم به دلیل مایع بودن، شربت با سرعت بیشتری در معده جذب می‌شود. در بعضی از خانواده‌ها افراد از نوع شربت ‌خاصی برای مصرف دارویی استفاده می‌کنند که باید بسیار مراقب باشند تا از دسترس کودکان دور نگه دارند، چراکه برای آنها بسیار خطرناک است. معمولا مزه شربت‌های درمانی برای مواردی مثل سرماخوردگی طوری است که کودکان هم بتوانند بخورند ولی به‌طور کلی شرکت‌های دارویی زیاد مایل به خوشمزه کردن شربت‌ها نیستند به این دلیل که ممکن است توسط کودکان اشتباهی خورده شود و عواقب خطرناکی به همراه خواهد داشت. حتما شربت‌ها را در جایی دور از دسترس کودکان یا در یخچال نگهداری کنید تا کودکان به راحتی نتوانند آن را در اختیار داشته باشند. اگر قرار باشد کودک شما برای درمان ناراحتی از شربت استفاده کند، مصرف آن باید حتما تحت نظر پزشک صورت بگیرد و سر ساعت معین خورده شود.

● چه نکاتی را باید در مصرف داروها رعایت کرد؟

به تاریخ مصرف داروها توجه کنید. اگر داروها را بعد از گذشت تاریخ مصرف استفاده کنید که آسیب جدی‌ای به بدن وارد می‌کنید. دارویی مثل تتروسایکلین که در بعضی کشورها شربت آن نیز تولید می‌شود، اگر بعد از تاریخ مصرف آن خورده شود، فوق‌العاده خطرناک است بنابراین اگر دکتر شربت یا قرص را برایتان تجویز کرد، بعد از گذراندن دوره درمانی اگر مقداری از آن باقی مانده، سعی کنید تا آن را دور بریزید و در خانه نگهداری نکنید. یادتان باشد که به هیچ عنوان نمی‌توانید شربتی را که چهار یا پنج ماه، در یخچال نگهداری شده مصرف کنید، در غیراین صورت ممکن است باعث بروز مسمومیت در میان یکی از افراد خانواده شود.

شیوا بامداد