بررسی موانع و راهكارهای توسعهٔ شیلات ایران

رشد روز افزون جمعیت موجب می گردد تا كارشناسان مسائل غذا و تغذیه همواره در جستجوی یافتن منابع جدید و تازه ای از مواد غذایی باشند هم اكنون به دلایل زیادی سطح زیر كشت زمین های كشاورزی كاهش یافته است و با توجه به كمبود زمین و اینكه حدود ۷۰ درصد سطح كرهٔ زمین را آب فراگرفته است , بایستی منابع دیگری علاوه بر آنچه اكنون مورد توجه می باشد , مورد شناسایی و استفادهٔ مطلوب قرار گیرد

رشد روز افزون جمعیت موجب می گردد تا كارشناسان مسائل غذا و تغذیه همواره در جستجوی یافتن منابع جدید و تازه ای از مواد غذایی باشند .هم اكنون به دلایل زیادی سطح زیر كشت زمین های كشاورزی كاهش یافته است و با توجه به كمبود زمین و اینكه حدود ۷۰ درصد سطح كرهٔ زمین را آب فراگرفته است ، بایستی منابع دیگری علاوه بر آنچه اكنون مورد توجه می باشد ، مورد شناسایی و استفادهٔ مطلوب قرار گیرد .

در همین راستا ، تحقیقات دانشمندان نشان داده است كه آیندهٔ تأمین مواد پروتئینی مورد نیاز بشر ، به دریاها و محیط های آبی وابسته است . هم اینك در حدود ۲/۱۵ درصد از پروتئین مصرفی مردم دنیا را آبزیان و فرآورده های حاصل از آنها تشكیل می دهند .

امروزه كه میزان صید جهانی آبزیان از مرز یكصد میلیون تن گذشته است ، مصرف فرآورده های شیلاتی به دلیل تنوع در عمل آوری ، طعم و مزه و بسته بندی های مناسب و متعدد رو به فزونی رفته است . در ایران اما ، به دلیل عدم شناخت محصولات مختلف دریایی و عدم تنوع در چگونگی عرضهٔ آنها به بازار ، مصرف سرانهٔ آبزیان در حدود ۵/۴ كیلوگرم در سال است كه این رقم كمتر از یك سوم متوسط سرانهٔ مصرف جهانی است ، در حالیكه بررخی از كشورهای شیلاتی ، این میزان را به ۹۰ كیلوگرم برای هر فرد رسانیده اند .

از دلایل اساسی این اختلاف مصرف ، عدم توجه تخصصی به آبزیان و ناشناخته ماندن ‍فرآورده های متنوع و گوناگون آنها است و اینكه تحقیقات چندانی در ارتباط با محصولات شیلاتی در ایران صورت نپذیرفته و یا در بخش های اجرایی مورد كاربرد قرار نگرفته است . با توجه به برخورداری كشور از مرزهای طولانی آبی و حضور گونه های بسیار با ارزش شیلاتی در آبهای دریاهای مازندران، عمان و خلیج فارس و همچنین وجود دریاچه های داخلی ، مخازن پشت سد ها ، رودخانه ها و آبگیرهای طبیعی ، تولید و استحصال تنها ۴۰۰ هزار تن آبزی ، كه البته بخش بسیار قابل توجه آن به مصارف غیر انسانی می رسد ، چندان قابل قبول به نظر نمی رسد.

با این حال بدون مقدمه و مطالعه نمی توان شعار توسعه محصولات شیلاتی به ۷/۱ میلیون تن محصول پرورش و ۵/۱ میلیون تن صید دریایی را سرداد و ادعا نمود كه می توان تا پایان برنامه سوم توسعه (یعنی اكنون ) از ۵ كیلوگرم متوسط مصرف سرانه آبزیان در كشور (كه حد واقعی آن با محاسبه آنچه كه خواهد آمد كمتر از این مقدار است) به ۵/۸ تا ۹ كیلوگرم دست یافت و به همین شکل نیز با این چنین برنامه ریزی نمی توان به افق در نظر گرفته شده برای سال ۱۳۸۸، یعنی سال پایانی برنامه چهارم، دست یافت.

با توجه به راهكارهای موجود می توان شرایط حاضر را تغییر داد ، چراكه امروزه فرآورده های متعددی از آبزیان تولید می شود كه با توجه به وجود بازار های مختلف ملی و بین المللی ، اهمیت علوم و صنایع مربوط به تولید ، عرضهٔ داخلی و نیز صادرات آنها را برجسته می نماید .

محصولات شیلاتی و بسیاری از فرآورده های متنوع حاصل از ماهی و سایر آبزیان در این باره تعریف می شوند . حتی می توان از آبزیان غیر مأكول نیز در این باره جهت صادرات استفاده نمود . نوشتار حاضر به بررسی چنین مسائلی می پردازد .

●مقدمه

با توجه به افزایش روز افزون جمعیت و محدود بودن منابع غذایی ، راهكارهای نوین در این رابطه مورد توجه قرار می گیرند.

هم اكنون به دلایل زیادی سطح زیر كشت زمین های كشاورزی كاهش یافته و افزایش جمعیت موجب تبدیل بسیار وسیع زمین های كشاورزی به سایر كاربری ها شده است .

تحقیقات بسیاری از دانشمندان شاهد این قضیه است كه دریاها كه حدود ۷۱ درصد ( نزدیك به سه چهارم ) از سطح كره زمین را تشكیل می دهند، استعداد بالقوه ای در تولید محصولات پروتئینی، اعم از ماهی، میگو و سایر آبزیان دارند.به این شرایط بایستی آبگیرها ، رودخانه ها ، مخازن پشت سدها ، دریاچه ها و آب بندهای طبیعی و مصنوعی را نیز افزود.

اكنون صید جهانی از مرز یكصد میلیون تن گذشته و میزان تولید جهانی آبزیان به نزدیك به ۱۳۰ میلیون تن رسیده است (FAO, ۲۰۰۲ ) . حال آنكه با نگاهی خوشبینانه اعلان شده كه كل تولید آبزیان كشورمان به ۴۰۰ هزار تن می رسد ( شیلات ایران ، ۱۳۸۲ ). مصرف سرانه آبزیان کشور از ۴/۴ کیلوگرم در سال ۱۳۷۰ به ۶ کیلوگرم در سال ۱۳۸۲ افزایش یابد (سالنامه آماری شیلات ایران، ۱۳۸۳ و ۱۳۸۰).در طول سالهای ۱۳۷۰ الی ۱۳۸۲ شیلات ایران سالیانه به طور متوسط ۹/۱ درصد افزایش داشته و تولید آبزی پروری و آبهای جنوب با ۹۶/۶ و ۴۸/۰ درصد به ترتیب بیشترین و کمترین نرخ رشد را دارند. نرخ رشد شیلات، روندی نزولی بوده و از۳۱/۳ درصد در برنامه اول به ۴۹/۰ درصد در برنامه سوم رسیده است.

حدود ۲/۱۵ درصد از پروتئین مصرفی مردم دنیا توسط محصولات دریایی و آبزی تامین می شود كه در مقایسه با گوشت دامهای مختلف و لبنیات آنها ( با ۷/۷۲ درصد ) در جایگاه دوم قرار دارد . این میزان اما برای كشورمان ، ایران ، صادق نیست .

درحالیكه سازمان خواروبار كشاورزی ملل متحد سرانهٔ مصرف آبزیان را ۱۵ كیلوگرم اعلان نموده است و برخی كشورهای پیشرفتهٔ شیلاتی این رقم را به ۲۶ كیلوگرم ( اروپای غربی ) و حتی به ۸۰ تا ۹۰ كیلوگرم در سال رسانیده اند ( ژاپن ) ، میزان مصرف اعلام شده ۵/۴ تا ۵ كیلوگرمی برای ایران كه از منابع مستعدی برخوردار است و به آبهای آزاد بین المللی نیز دسترسی دارد ، بسیار نازل به نظر میرسد . به دلیل تولید و عرضه محصولات مختلف شیلاتی ، امروزه مصرف ماهی و محصولات دریایی رو به فزونی رفته است و چگونگی افزایش محصول ، حفظ و نگهداری كیفیت آن ، تبدیل و عمل آوری مواد خام به فرآورده های متنوع جهت بازار پسندی بیشتر و بازاریابی و توزیع مناسب ، در این زمینه مورد توجه قرار گرفته اند.

پیشرفتهای پزشكی از چند دهه قبل تاكنون نیز مزید بر علت شده است . به طوری كه بسیاری از دانشمندان به ویژه متخصصین قلب و عروق به مصرف ماهی و خواص سودمند آن اشاره و تاكید نموده اند .

تحقیقات وسیعی نیز جهت بررسی اثرات درمانی اسیدهای چرب غیر اشباع كه در آبزیان وفور دارد در این رابطه مورد توجه قرار گرفته است (معینی ، ۱۳۶۸ ، هدایتی فرد ، ۱۳۸۱ و هدایتی فرد و همكاران ، ۱۳۸۲) .

توان صنعت كشاورزی ، نیروهای متخصص و فرهنگ علمی كشور ایجاب می نماید كه میتوان با تهیه و توزیع محصولات مختلف شیلاتی ، علاوه بر تامین بخش قابل توجهی از پروتئین مصرفی كشور ، ضریب سلامتی افراد را افزایش داده ، با كاهش مصرف گوشت دام ، از فشار وارده به مراتع كشور ، كه خود از معضلات زیست محیطی كشور است ، كاست .

●مروری بر ارزش های تغذیه ای و پزشكی آبزیان

امروزه تقریباً كلیهٔ دانشمندان علوم شیلاتی ، پزشكی ومواد غذایی ، از اهمّیّت و ارزش تغذیه ای مصرف فرآوردهای دریایی سخن می گویند وهر گروه سعی در ترغیب جامعه به سوی مصرف بیشتر این محصولات دارند.

علاوه بر ویتامین ها ، مواد معدنی مورد نیاز بدن انسان ، اسیدهای آمینهٔ موجود در بافت آبزیان نیز قابل توجه می باشند و همچنین شناسایی مزایای بهداشتی مصرف اسیدهای چرب ۹۶۹;-۳ موجود در غذاهای دریایی ، از مهمترین پیشرفت های امید بخش در تحقیقات تغذیه ای دردههٔ گذشته بوده است. البته تحقیق و مطالعات جامع و فراگیر توسط محققان متعددی انجام پذیرفته است

(Meydani,۱۹۹۴,Bejerve,۱۹۹۰,Nettleton,۱۹۹۲,Bligh,۱۹۹۲) .

با توجه به اینكه سلامت قلبی و اثر بر دورهٔ تكاملی پیش از تولد(Prenatal) از مزایای با ارزش اسیدهای چرب ۹۶۹;-۳ می باشد (Nettleton,۱۹۹۲) ، می توان دریافت كه گروه زیادی از انسانها در رابطه با محصولات دریایی مورد توجه قرار می گیرند.

بیشترین سودمندی شناخته شدهٔ آبزیان ، در بهبود سلامتی قلب توصیف می شود.

(Karrick۱۹۹۰) اشاره نموده است كه انرژی قابل تبدیل وضریب غذایی روغن ماهیها بالا است. وی اضافه می نماید كه ارزش انرژی قابل تبدیل (metabolizable) روغن ماهی برای كوكان ۳۷۰۰ كالری در پوند (cal/lb) است.

ویتامینهای A وD در كبد ماهیان به فراوانی یافت می شوند. میزان این ویتامینها در گونه ها و حتی انواع درون گونه ای ماهیان متفاوت است. این تفاوت ها به سن ، جنس و اندازه ماهی بر می گردد. روغن ماهی ، همچنین حاوی مقادیر متغیری از ویتامین E است. ویتامین E یك آنتی اكسیدان شیمیایی نیست، امّا نقش محافظ درون سلولی را در شرایط طبیعی (in vivo) برعهده دارد. ویتامین های موجود در چربی می توانند مانع اختلال تغذیه ای ماهی گردیده ، ممكن است موجب بهبود توانایی لارو شدن تخم های لقاح یافته ماهی گرند

(Karrick ,۱۹۹۰).

مصرف آبزیان، اثرات مستقیمی برروی عضلهٔ قلب ، افزایش جریان خون ، كاهش بی نظمی ضربان قلب ، بهبود شریان ها ، كاهش اندازهٔ انفاركتوس و كاستن از چندین پروسهٔ شیمیایی و سلولی كه كاركرد قلب را به مخاطره می اندازند ،دارند (Nestel , ۱۹۹۰) .

بیان این نكته خالی از لطف نیست كه بسیاری از محققین در كشورهای مختلف ، به ویژه در اروپا ، اصرار دارند كه دولت ها به غذاهای دریایی توجه نموده، بپذیرند كه سطوح جذب مناسب آنها را توصیه نمایند و برای این منظور باید تمام زنان باردار و بانوانی را كه فرزند شیر خوار دارند ، شدیداً تشویق به مصرف منظم ماهی می نمایند .

قابلیت دسترسی به اسیدهای چرب اُمگا-۳ در شیر مادران ، از دلایل اصلی تغذیه با شیر مادر است كه به اعتقاد همهٔ اندیشمندان رشته های مرتبط، بهترین فرمول غذایی برای همهٔ كودكان می باشد . بطوریكه پیامبر گرامی اسلام (ص) بر آن تأكید فراوان نموده اند .

بنا بر آنچه كه گفته شد ، اسیدهای چرب (H PUFA) بر روند توسعه بافت عصبی و كاهش بیماریهای قلبی بسیار مؤثرند و این دو مورد مهم ، ارزش این دسته از مواد غذایی را نمایان می سازد .

●تولید ماهی و محصولات شیلاتی در ایران و جهان

تولید جهانی ماهی ، نرم تنان و سایر آبزیان از ۱۱۷ میلیون تن در سال ۱۹۹۸ به ۱۲۵ میلیون تن در سال ۱۹۹۹ افزایش پیدا كرده است . صید محصولات شیلاتی نیز به ۳/۹۲ میلیون تن می رسد . بنابراین حدود ۷ درصد نسبت به سال قبل افزایش داشته است كه تا ۴/۱ میلیون تن كمتر از سطح ثبت شده در سال ۱۹۹۶ و ۱۹۹۷بود .

آبزی پروری نیز با ۲ میلیون تن تولید به ۹/۳۲ میلیون تن در سال ۱۹۹۹ رسیده است (FAO , ۲۰۰۰ ) حدود ۴۷ تا ۵۰ درصد از ذخایر ماهیان دریایی در حال بهره برداری می باشند و ۱۵ تا ۱۸ درصد دیگر نیز بیش از ظرفیت برداشت شده اند .

تولید آبزیان در ایران در پایان سال ۸۰ به ۳۹۰ هزار تن رسیده است ( شیلات ایران،۱۳۸۱ ) و در همان سال در مقایسه با كل صید و تولید جهانی كه بالغ بر ۱۳۰ میلیون تن است ( FAO, ۲۰۰۲ ) با نسبتی برابر با ۳/۰ درصد می باشد.

از مجموع آمار و ارقام رسمی ارائه شده می توان دریافت كه صادرات محصولات شیلاتی ایران ۲/۰ درصد صادرات جهانی است .

ایران دارای ۹۰۰ كیلومتر مرز آبی در شمال و ۱۸۰۰ كیلومتر در سواحل جنوبی است كه مجموعا حدود ۲۷۰۰ كیلومتر نوار ساحلی را در برمی گیرد چنانچه سواحل جزایر متعدد ایرانی را نیز محاسبه نماییم و به آن منابع آبی داخلی را نیز بیفزاییم ، امكانات بالقوه تولید محصولات شیلاتی در كشور نمود بیشتری خواهد یافت.

شیلات ایران از آبهای جنوب، شمال و آبزی پروری تشکیل یافته و در سال ۱۳۶۸ حدود ۱۸ هزار تن ماهیان گرم آبی ( انواع كپور ماهیان ) و حدود ۴۴۰ تن از ماهیان سردآبی ( قزل آلای رنگین كمان ) تولید می شد و هنوز پرورش میگو آغاز نشده بود ( شیلات ،۱۳۶۹). این در حالیست كه تولید میگوی پرورشی به ۷۵۰۰ تن در سال ۱۳۸۰ ، ماهیان گرم آبی ۳۰ هزار تن و قزل آلا به ۱۲ هزار تن رسیده است (صالحی، ۱۳۸۰) .

با توجه به جهات مختلف میتوان احتمال داد كه توان تولید محصول در آینده نزدیك در راستای برنامه های منظم میتواند از ۵۰ هزار تن محصول پرورشی فعلی به ۱۷۵ هزار تن برسد . در حال حاضر پرورش ماهیان دریایی در كشور وجود ندارد. کل تولیدات آن در سال ۱۳۸۲، ۴۴۱۸۳۶ تن می باشد. در طول سالهای ۱۳۷۲ الی ۱۳۸۲ تولید آبزیان ۷۲۹۴۸ تن افزایش یافته که ۵/۹۰ درصد آن به توسعه آبزی پروری مربوط می شود. .

تولید آبزی پروری در سال ۱۳۸۲، ۱۱۰۱۷۵ تن بود که ۲۱ درصد آن به سردآبی، ۴/۵۴ درصد به گرمابی، ۸/۱۶ درصد به منابع طبیعی و نیمه طبیعی و ۸/۶ درصد به میگو متعلق است. در سالهای ۱۳۷۲ الی ۱۳۸۲ تولید آبزی پروری ۶۶۰۵۵ تن افزایش یافت.

تولید ماهیان استخوانی دریای خز با یک روند کاهشی از ۲۲۳۲۸ تن در سال ۱۳۷۲ به ۱۶۵۷۳ تن در سال ۱۳۸۲ رسیده است (سالنامه آماری شیلات ایران، ۱۳۸۳). بیش از ۷۰ درصد از صید جهانی ماهیان خاویاری از حوزه خزر برداشت می شود (ایوانف،۲۰۰۰).

دكتر مسعود هدایتی فرد

استادیار گروه شیلات دانشكدهٔ كشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه آزاد اسلامی، قائم‌شهر

[e-mail]

منابع

۱ - ایوانوف،ا. ۲۰۰۰. منابع زنده دریای خزر. مترجم: رضوانی. س. ۱۳۸۰. موسسه تحقیقات شیلات ایران. ۱۳۰ ص.

۲ ـ سازمان مدیریت و برنامه ریزی ، ۱۳۸۳، قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۴-۱۳۸۸، مصوب ۱۱/۶/۱۳۸۳مجلس شورای اسلامی، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، معاونت امور اداری، مالی و منابع انسانی.

۳ ـ سازمان مدیریت و برنامه ریزی ، ۱۳۸۰ . قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. گزارش برنامه سوم توسعه كشور .

۴ – سینگ ، سوبا ، ۱۳۸۱ ، مروری بر كنترل كیفیت آبزیان ، همایش علمی بازار آبزیان ، فرصت ها و تهدیدها ، تهران .

۵ ـ شاه محمدی ، حمیدرضا ، ۱۳۸۰ ، ارتقای كیفیت محصولات شیلات ، اصلاح ساختار بازار ، اولین همایش ماهی پرورشی ایران، تهران.

۶ - شركت سهامی شیلات ایران ،۱۳۸۳،سالنامه آماری شیلات۱۳۸۲-۱۳۷۲، اداره آمار و انفورماتیک دفتر طرح و توسعه شیلات.

۷ – شركت سهامی شیلات ایران ، ۱۳۸۲ ، گزارش عملكرد شیلات ، همایش علمی نقش آبزیان در سلامت، تهران، ۲۷ خرداد ۱۳۸۲ .

۸ - شركت سهامی شیلات ایران ،۱۳۸۱، سالنامه آماری شیلات۱۳۸۰-۱۳۷۰، اداره آمار و انفورماتیک دفتر طرح و توسعه شیلات.

۹ ـ شركت سهامی شیلات ایران ، ۱۳۸۱ ، همایش علمی بازار آبزیان ، فرصت ها و تهدیدها ، تهران .

۱۰ ـ شركت سهامی شیلات ایران ، ۱۳۶۹ ، گزارش عملكرد شیلات ایران .

۱۱ ـ شویك لو ، غلامرضا ، ۱۳۷۶ ، نقش قوانین و مقررات جامعهٔ اقتصادی اروپا در صادرات فرآورده های شیلاتی كشورهای در حال توسعه ، مجموعه مقالات كنفرانس ششم شیلات ایران ، بازار یابی آبزیان ، ص : ۲۳۴ تا ۲۵۴ .

۱۲ - صالحی ، حسن ، ۱۳۸۰ ، توسعه آبزی پروری ، همایش بررسی و شناخت زمینه های سرمایه گذاری در زیر مجموعه شیلات ، تهران ، ۲۹ آذر ۱۳۸۰ ، ص : ۱۵ الی ۲۱ .

۱۳ ـ معینی، سهراب، ۱۳۶۸، صنایع فرآورده های شیلاتی ، معاونت تحقیقات و آموزش، شركت سهامی شیلات ایران، ۲۱۲ ص

۱۴ - مقیم، م. ت، ولی نسب. ۱۳۸۰. گزارش گشت تحقیقاتی در زمینه پراکنش، میزان فراوانی و ساختار کیفی ماهیان خاویاری دریای خزر. موسسه تحقیقات شیلات ایران. ۲۹ ص.

۱۵ ـ هدایتی فرد ، مسعود ، معینی ، سهراب ، كیوان ، امین و یوسفیان ، مهدی ،۱۳۸۲ ، شناسایی كمی و كیفی اسیدهای چرب بافت تاسماهی ایرانی ( Acipenser Persicus ) و ارزیابی اثرات انجماد بر روی آنها ، همایش علمی نقش آبزیان در سلامت ، شركت سهامی شیلات ایران ، ص : ۱۴۰ الی ۱۵۶ .

۱۶ ـ هدایتی فرد ، مسعود ، ۱۳۸۱ ، صنایع فرآورده های ماهی و میگو ، اطلاعات علمی شركت صنایع شیلاتی پارس ، ۷۲ص .

۱۷ – هدایتی فرد ، مسعود ، ۱۳۷۸ ، تكنولوژی انجماد فرآورده های دریایی ، مؤسسهٔ تحقیقات شیلات ایران ، پژوهشكدهٔ اكولوژی دریای خزر ، ۳۳ ص .

۱۸ – هدایتی فرد ، مسعودو یوسفیان، مهدی ، ۱۳۷۶ ، تحقیقی پیرامون اثرات فاكتورهای محیطی بر روی تكامل گناد ماهیان خاویاری ، مؤسسهٔ تحقیقات شیلات ایران ، پژوهشكدهٔ اكولوژی دریای خزر ، ۳۳ ص .

۱۹ - Bejerve , K . S ., ۱۹۹۰ . N-۳ fatty acid deficiency in man . Implications for the requirement of alpha-linoleic acid and long-chain n-۳ fatty acids. Paper presented at II International Confer . on the Health Effects of Omega-۳ polyunsaturated Fatty Acids in Seafoods , Washington , DC , ۲۰-۲۳ March

۲۰- Bilgh , E.G. (ed.) ., ۱۹۹۲ . Seafood Science and Technology . Fishing News Books , Oxford ۴۰۶p.

۲۱- Food and Agriculture Organization (FAO), ۲۰۰۴, The State of World Fisheries and Aquaculture, FAO Fisheries Department, Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome.

۲۲ – Food and Agriculture Organization (FAO) , ۲۰۰۲ , FAO in Action ,Healthy , Tasty and Cheep , Rome .

۲۳- Food and Agriculture Organization ( FAO) , ۲۰۰۰ , Manual Reports , Rome .

۲۴ - Karrick , N.L.,۱۹۹۰. Nutritional Value of Fish oil as animal Feed . In: Fish Oils in Nutrition , ed . by : M.E.Stansby , Van Nostrand Reinhold , publ . pp: ۲۴۷-۲۶۷.

۲۵- Meydani , S.N., ۱۹۹۴ . Intraction of ۹۶۹;-۳ Polyunsaturated Fatty Acids and Vitamin E on the Immune Response. In: Fatty Aacids and Lipids :Bilogical Aspects , eds . by : Galli , C . Simopoulos ,A. P. and Teremoli , E . ; Karger publ . ISSFAL , Vol . ۷۵ :۱۵۵-۱۶۱.

۲۶ - Nestel , P., ۱۹۹۰. n-۳ Fatty acids , Cardiac function and cardiovascular Survival . In:II International Conference on the Health Effects of omega-۳ polyunsaturated Fatty Acids in Seafoods . Washington , DC, ۲۰-۲۳ March .

۲۷ - Nettleton, J .A.,۱۹۹۲.Seafood nutrition in the ۱۹۹۰ s: issues for the consumer . In : Seafood Science and Technology . ed . by : F. G. Bligh , Fishing News Books , pp. ۳۲-۳۹.

---