هنر درمانی شیوه ای نو برای مشکلاتی کهن

وقتی مشغول حرف زدن با تلفن هستید یا حتی هنگامی که در ردیف های پشتی یک سالن به یک سخنرانی نه چندان جذاب گوش می دهید, ممکن است کاغذی زیر دست تان باشد و قلم تان بدون هدف خط خطی کند, اما شما متوجه نباشید که افکار تازه ای که به ذهن شما می رسد و راه های تازه ای که کشف می کنید, حاصل خط هایی است که بی هدف و آزادانه کشیده اید

وقتی مشغول حرف زدن با تلفن هستید یا حتی هنگامی که در ردیف‌های پشتی یک سالن به یک سخنرانی نه‌چندان جذاب گوش می‌دهید، ممکن است کاغذی زیر دست‌تان باشد و قلم‌تان بدون هدف خط‌خطی کند، اما شما متوجه نباشید که افکار تازه‌ای که به ذهن شما می‌رسد و راه‌های تازه‌ای که کشف می‌کنید، حاصل خط‌هایی است که بی‌هدف و آزادانه کشیده‌اید. این خط‌ها در واقع هزاران موضوع، کلمه و فکر را در ذهن شما به هم وصل کرده‌اند تا یک فکر یا راه‌حل یا کلماتی مناسب به ذهن شما برسد یا بر زبان شما جاری شود. نقاشی از وقتی در غار زندگی می‌کردیم با ماست!

گاهی وقتی سر سفره نشسته‌اید، بعد از غذا، هنگام صحبت، یا در سکوتی بعد از یک ناهار یک نفره، با خمیر‌های باگت، عروسکی می‌سازید. شاید کمی هم سربه‌سرش بگذارید، با صدای بچگانه چند کلمه‌ای با آن حرف بزنید و شاید بعد خنده‌ای باشد و حس خوبی از یک ارتباط در دنیایی که گاه ارتباطاتش را خط‌کش‌ها اندازه می‌گیرند و خط‌کشی می‌کنند. بعد از این تجربه، حس دیگری دارید برای ادامه یک روز یا یک خواب بهتر شبانه. مجسمه‌سازی حتی با خمیر نان دلچسب است!

اگر عروسی در پیش داشته باشید، حتما قلم به دست می‌شوید تا فهرست میهمانان را بنویسید. به‌نظر یک کار معمولی می‌آید چون قبلا فکر کرده‌اید که چه کسانی را دعوت کنید. شاید حتی با دیگران مشورت و حتی بحث کرده باشید و از آن‌هم بالاتر شاید اصلا در جلسه خانوادگی فهرست را نوشته باشید. شاید شما هم از آن دسته کسانی باشید که بیشتر حق تصمیم را به دیگران می‌دهید و خاموش می‌مانید، اما حالا باز هم در خلوت می‌نویسید یا فهرست را نگاه می‌کنید. نام عده‌ای را با خشم و یک رنجیدگی کهنه خط می‌زنید و نام کسانی را به‌خاطر کمبود امکانات با اندوه، قلم می‌گیرید. شاید نام کسانی را اضافه کنید که فکر می‌کنید سهیم کردن آنها در شادی شما کمک بزرگی به بهبود روحیه آنهاست و حتی شاید نام کسانی را که کسی فکرش را نمی‌کرد دوباره بخواهید او را ببینید به فهرست اضافه کنید. همه اینها در چند دقیقه‌ای که می‌نویسید، همراه خواهد بود با نزدیک شدن به حل‌و‌فصل اختلافات و پیدا کردن راه‌های جدید در روابط، نزدیک شدن به بخشیدن دیگران به حتی دیدن کسانی که شما در عین ارتباط با آنها، آنها را نمی‌دیدید و شاید یک عروسی با شکوه‌تر با یک حس متفاوت و یک نگاه دیگر. نوشتن شاید یکی از بهترین‌ها باشد!

اما این یک نگاه کلی به پیش‌پا افتاده‌ترین تجربیات از عناصر مربوط به هنردرمانی در زندگی روزمره است؛ مثل نوشتن، نقاشی، موسیقی، مجسمه سازی، نمایش و... اما بشر در رویارویی با این تجربیات در حد ناظر باقی نمانده است. او در بلندای خلاقیت هنری شاهد سفرهای درونی هنرمندان و ملاقات‌کنندگان آثار هنری بوده و از میان این سفرنامه‌ها به تاثیر شگفت هنر و ادبیات بر جان آدمی و تسکین و ترمیم زخم‌های جسم‌ و جان او، دست‌یافته و اینچنین هنردرمانی در جهت ارتقای بهداشت جسمی و روانی متولد شده است.

● هنردرمانی چیست؟

«انجمن هنردرمانی آمریکا در سال ۲۰۰۳، هنردرمانی را اثر هنر و فرآیند کار بر آگاهی مراجع از خود و مقابله با علایم بیماری و استرس تعریف کرده است. آنان معتقدند فعالیت‌های هنری، توانایی‌های عقلی و احساسات مثبت را در بیمار افزایش می‌دهد.»

● تاریخچه

«هنردرمانی به مفهوم روان‌شناختی با نام خانم مارگارت نامبرگ شناخته می‌شود. او زمانی که مشغول تعلیم نقاشی به کودکان بود، فهمید هنر، تداعی آزاد را بسیار روان و ارتباط نمادین ناخودآگاه را به شکلی بدون سانسور و عینی آسان می‌کند و عملا جنبه درمانی آن در رها‌سازی ناخودآگاه از طریق تصویرسازی و مشاهده آگاهانه «خود» است. اما همزمان با نامبرگ، خانم آدرین هیل که هنرمندی بریتانیایی بود برای اولین بار واژه «هنردرمانی» را با نگاه هنری به کار برد و اثر درمانی هنرهای تجسمی و تصویرسازی در قالب هنردرمانی را توصیف کرد. به دنبال این دو خانم بنیان‌گذار در سال ۱۹۶۱، خانم دیگری به نام ادیت کرامر بر توانایی‌های ذاتی هنر در درمان تاکید کرد، او نیز مانند هیل معتقد بود فرآیند آفرینش هنری ذاتا توانایی درمان و شفابخشی دارد. از سال ۱۹۷۰ تا اواسط ۱۹۸۵ کتاب‌های زیادی در زمینه هنردرمانی منتشر شد که انتشار مجله «انجمن هنردرمانی آمریکا» در سال ۱۹۸۳ نقطه عطف سایر کتب انتشار یافته بود. در حال حاضر مارگارت نامبرگ به عنوان مادر رشته هنردرمانی در آمریکا شناخته می‌شود. او با استفاده از ایده‌های فروید و یونگ، هنردرمانی با رویکرد روان تحلیلی را مطرح کرد. در بعضی ایالت‌های آمریکا، رشته هنردرمانی در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود. در انگلستان انجمن هنردرمانی انگلستان «BATT»، دانشجویان هنردرمانی را بیشتر به عنوان روان درمانگرانی با تمرکز بر روان تحلیلی آموزش می‌دهد.

● هنر درمانی و بیان خویش

انسان‌ها در بیان احساسات و افکار خود بسیار متفاوت هستند. شخصیت آنها که با تاثیر همه عوامل ارثی و محیطی و موقعیت‌هایی که در آن واقع می‌شوند تشکیل یافته است کیفیت و کمیت این بیان را شکل می‌دهد. عده‌ای از افراد در بیان خویش در یک جمع هرچند صمیمی یا رسمی دچار مساله هستند. آنان نمی‌توانند ا ز کلمات به‌طور مناسبی بهره گیرند شاید همین ویژگی، ارتباطات آنها را محدود و در پیشبرد اهداف‌شان مانع ایجاد کرده باشد. به کارگیری ابزار هنری طی هنردرمانی به آنها کمک می‌کند که موانع درونی بیان خود را بشکنند و بهبود یابند. در مقابل افرادی که در هر جمعی رشته صحبت را به‌طور انحصاری به دست می‌گیرند و به کسی اجازه صحبت نمی‌دهند و گاهی آسمان ریسمان می‌بافند هرگز «خود» را بیان نمی‌کنند، بلکه در پس کلمات، خود را پنهان می‌کنند تا کسی متوجه درونیات آنها که از نظر خودشان ممکن است بی‌ارزش یا وحشتناک باشد، نشود. هنردرمانی، این افراد را با خود واقعی‌شان آشتی می‌دهد. هنردرمانی در موقعیت‌های مختلف نیز موجب عبور از موانع موجود در شرایط اجتماعی و باورها و افکار قالبی، به نفع سلامت جسمی و روانی افراد می‌شود. گرچه در این‌گونه موارد بحث از بیماری به معنای اخص آن نیست، اما در جامعه‌ای که به‌طور مثال مرد را به هنگام فقدان عزیزش از سوگواری باز می‌دارد و با باور غلط «مرد نباید گریه کند» هیجانات او را سرکوب کرده و موجب بیماری‌های جسمی و روانی در آینده می‌شود، می‌توان از طریق اجرای فردی و گروهی تکنیک‌های هنردرمانی به گذر فرد از مرحله سوگ و بازگشت به زندگی عادی استفاده کرد. در بیان هیجاناتی مثل خشم، ترس، نفرت و حتی عشق انسان‌ها بسیار متفاوت عمل می‌کنند و گروهی دچار بازداری کامل هستند که احتمالا آن را در دوران کودکی آموخته‌اند یا طی شرایط طولانی و ویژه اجتماعی، هیجانات خود را سرکوب کرده و به خودسانسوری می‌پردازند. ادامه این حالت نه‌تنها آنان را از یک زندگی پویا محروم می‌کند بلکه انواع بیماری‌های روان تنی را برایشان به ارمغان می‌آورد. برای این دسته از افراد هنردرمانی، یعنی ورود به سرزمینی که با بیان خلاقه به آنها امکان آن را می‌دهد که با خود و هیجانات‌شان مواجه و پس از آگاهی از خود به مرحله پذیرش وارد شوند.

در هنردرمانی تکیه تکنیک‌ها هرگز بر هنرمند ساختن از افراد نیست. گرچه بسیاری از افرادی که در فرآیند هنردرمانی شرکت می‌کنند بعدها به هنرمندانی حرفه‌ای تبدیل می‌شوند، اما در جلسات هنردرمانی از ارزیابی آثار خلاق افراد شدیدا پرهیز می‌شود و هنردرمان‌گران تلاش می‌کنند در کنار آنان، از طریق کشف نماد‌های ذهنی افراد و بیماران به ورای ذهن آنها و عمق مسایل‌شان، سفر کنند. بنابراین برخلاف آنچه در ابتدای امر به ذهن افراد می‌رسد، استفاده از خدمات هنردرمانی به هیچ‌وجه نیاز به آمادگی یا آموزش‌های هنری قبلی ندارد و هر کسی می‌تواند با حضور یک هنردرمان‌گر متخصص که می‌داند برای هر شخص با ویژگی‌ها و مسایل خاص چه شیوه‌های درمانی مناسب است از این امکانات بهره گیرد. اگرچه بیان خویش یکی از عمده‌ترین تاثیرات مثبت هنردرمانی در جهت ارتقای سلامت جسمی و روانی است اما ذکر تاثیرات متعدد هنر درمانی بر بیماری‌ها و مشکلات گوناگون در یک مطلب نمی‌گنجد، بنابراین در ادامه به‌طور نمونه شرحی از شواهد حاصل از پژوهش‌های بالینی آمده است که بر گستردگی حیطه خدمات هنردرمانی تاکید دارد. انبوهی از شواهد فزاینده برای شیوه و تاثیر هنردرمانی وجود دارد. آثار مکتوب نشان می‌دهد، هنردرمانی، اقدام ارزشمندی برای توسعه امکانات کار روان‌درمانگرانه با تعدادی از مراجعان است که ممکن است نتوانند درگیر روان‌درمانی‌هایی با گرایش کلامی بیشتر شوند. این مساله همچنین نشان می‌دهد، کارکردن با فرآیند هنردرمانی یک رابطه را قادر می‌سازد که برای پردازش حالت‌های احساسی به مرزهایی فراتر از رابطه کلامی برسد. کتاب دکتر آندرآ گیلروی با عنوان «هنردرمانی، پژوهش و شیوه مبتنی بر شواهد (۲۰۰۶)» یک مرور فراگیر بر همه پژوهش‌های معنادار درباره تاثیر هنردرمانی را فراهم می‌کند. او نگاهی کلی به شواهدی از ادبیات هنردرمانی آمریکا و انگلیس را برای محدوده زمانی که ما به شرح زیر خلاصه کرده‌ایم، تدارک دیده است:

- هنر درمانی و سوءمصرف و ضربه روحی: نتایج مطالعات متعدد، تاثیرات هنر درمانی فردی و گروهی کوتاه‌مدت را بر کاهش اضطراب و افسردگی و علایم اختلال استرس پس از ضربه و افزایش عزت نفس نشان می‌دهد.

- هنر درمانی و اعتیاد: موثر در کمک به مراجعان برای اعتراف به اعتیادشان، تسهیل‌سازی تغییر و کاهش انزوا.

هنر درمانی به‌عنوان یک مداخله برای این گروه بیشتر از شیوه کلامی قابل تحمل است.

- هنر درمانی و زوال عقل: مطالعه نتایج متعدد و یک آزمون (آماری) کوچک کنترل شده تصادفی، حاکی از این تاثیرات است: کاهش افسردگی و افزایش در دقت، جامعه‌پذیری، تیز حسی روانی، توان جسمی و آرامش.

- هنر درمانی و اختلالات خوردن: نتایج مطالعات نشان می‌دهد، هنر درمانی به شیوه‌ای مقتضی بیماران را برای مذاکره و مدیریت هیجانات و مسایل روانشناختی، توانا می‌کند.

- هنردرمانی و دشواری‌های یادگیری: نتایج مطالعات نشان می‌دهد، کار فردی و گروهی در درازمدت، دشواری‌های رفتاری را اصلاح می‌کند، احساس درماندگی را کاهش می‌دهد و همچنین قابلیت شکل‌گیری نماد‌ها و توانایی تکمیل وظایف رشدی را بهبود می‌بخشد.

- هنردرمانی و مجرمان: نتایج مطالعات نشان می‌دهد، هنر درمانی می‌تواند برای مجرم نسبت به جرم در اولویت واقع شود، روابط مجرم را اصلاح کند، بینش او را افزایش دهد، رفتار‌های وابسته به جرم را تغییر دهد و درست‌‌نمایی تکرار جرم را کاهش دهد.

- هنردرمانی و علاقه‌مندان به داروهای مسکن: نتایج مطالعات و یک آزمون کوچک کنترل‌شده تصادفی، نشان می‌دهد، هنر درمانی فردی و گروهی، این افراد را قادر می‌سازد که با تغییر در سلامت، تصویر بدن و رفتار سازگار شوند. هنر درمانی همچنین موجب افزایش عزت نفس و کیفیت زندگی، ابقای هویت و تسکین و کنترل روان‌شناختی درد می‌شود.

- هنردرمانی و افسردگی: بررسی با هنردرمانی گروهی، افزایش عزت نفس و بهبود در روابط این بیماران را نشان می‌دهد.

هنر درمانی و اختلالات شخصیت: مطالعات نشان می‌دهد، هنر درمانی در این بیماران می‌تواند، مدیریت تجربیاتی که بر اثر آنها به‌شدت از هیجان لبریز می‌شوند را بهبود بخشد و گرایشات مخرب آنها را اصلاح کند.

هنر درمانی و روان‌پریشی و اختلالات وابسته به روان‌پریشی: نتایج مطالعات و یک آزمون کوچک کنترل شده تصادفی، افزایش توانایی وارد شدن به روابط و باقیماندن درآنها، توانایی نماد‌سازی و رشد دفاع‌های بالیده، کاهش نیاز به خدمات بهداشت روانی و جذب مراجعان به مداخلات روان‌شناختی را نشان می‌دهد.

- هنر درمانی و کودکان و نوجوانان: نتایج مطالعات و یک آزمون کوچک کنترل شده تصادفی، نتایج مثبتی را در زمینه تحصیلی و بهداشت روانی با استفاده از روش‌های گوناگون هنردرمانی، همچنین افزایش توانایی نمادسازی، کاهش خشونت و بسامد علایم، فرونشاندن استرس و تسهیل روابط و تعاملات را نشان می‌دهد.

- هنردرمانی و اختلال کم توجهی - پر تحرکی: نتایج مطالعات، تغییرات مثبت در عزت نفس، خودگردانی و توانایی برای فعالیت در یک محیط اجتماعی را نشان می‌دهد.

- هنردرمانی و طیف اختلالات در خودماندگی (اوتیسم): نتایج مطالعات نشان می‌دهد، هنر درمانی فردی در دراز مدت بر ارتقای شناختی و رشد هیجانی، ایجاد توانایی برای ارتباط و کاهش رفتارهای مخرب موثر است.

● هنردرمانی در ایران

در تاریخ روان‌شناختی زندگی مردم ایران، هنر جریان پر پیچ و خمی داشته است. اساسا ایرانیان به دلایل سرشتی و تاریخی در بیان مشکلات و مسایل‌شان صریح نیستند و غیرمستقیم، لابه‌لای هزاران حرف و طنز و ادبیات، حرف خود را می‌زنند و به ناچار زبان ابهام و طنز و روایی آنها تقویت شده و زمینه‌های خلاقیت هنر آنها توسعه پیدا کرده است. زبانی که در زیباترین و سالم‌ترین شکل ادبی آن شاعران و ادیبان بزرگ را آفریده است.

به طور کلی هنرهای ایرانی از شعر تا معماری و صنایع دستی واسطه سازگاری این مردم بوده است، اما با وجود اینکه هنر بخش گسترده‌ای از فرهنگ ایرانی را تشکیل داده است و می‌توان هنر را به عنوان زبان دوم مردم این سرزمین به شمار آورد اما هنر درمانی به مفهوم کلاسیک و علمی در کشور ما بسیار نوپا و در اول راه قرار دارد. امروزه در مراکز درمانی و کلینیک‌های خصوصی کم و بیش از روش‌های هنردرمانی و بازی درمانی استفاده می‌شود. در مرکز مطالعات هنردرمانی و کلینیک خانواده و کودک دانشگاه شهید بهشتی از هنردرمانی برای کودکان و نوجوانان مشکل‌دار یا زوج‌های مساله‌دار استفاده می‌شود.

ترجمه: آذر قندریز

کارشناس روانشناسی بالینی