اکتشاف های فضایی مولد فناوری های پیشرفته

درباره رویکردهای آینده فعالیت فضایی ایران

۱ شنیده‌های غیرقطعی و غیرمستند چند وقت اخیر حاکی از آن است که شاید کشورهای اروپایی در مذاکرات ۱+۵ در فکر آن باشند که برای فعالیت ایران در حوزه موشک‌های دوربرد و بالستیک، محدودیت‌هایی ایجاد کنند. البته باید در نظر داشت که بحث درباره موشک‌های دوربرد (برد بیش از دوهزارکیلومتر) از مدت‌ها پیش مطرح بود و موضوع جدیدی نیست و از حدود سال ۷۰ به بعد، این موضوع مطرح شد که ایران نباید موشک‌‌هایی با برد بیش از دوهزارکیلومتر را آزمایش کند. البته این موضوع در سایت‌های خبری مختلف مطرح می‌شد و اکنون نیز مانند سابق مطرح می‌شود، ولی هیچ منبع خبری مطمئنی آن را تایید یا رد نکرده است. همان‌گونه که ذکر شد این موضوع از قبل مطرح بود که چون موشک‌های زمین به زمین با برد بیش از دوهزارکیلومتر، سلاح تهاجمی محسوب می‌شود، نباید آنها را تولید کرد.

۲ در مورد تفاوت موشک‌های دوربرد و موشک‌های بالستیک نیز باید گفت موشک‌هایی که پرتاب‌کننده هدایت و کنترل آن را پس از پرتاب همچنان در اختیار دارد و می‌تواند جهت موشک را تغییر دهد، به‌نام موشک‌های هدایت‌شونده معروف هستند. اما موشک‌هایی که پس از پرتاب، هدایت آنها از کنترل پرتاب‌کننده خارج می‌شود و مانند سنگی که پرتاب می‌کنیم مسیر خود را طی می‌کنند، به موشک‌های بالستیک معروفند. مسیر حرکت یک سنگ پس از رهاشدن از دست، در اختیار پرتاب‌کننده نیست و پرتاب‌کننده، دیگر کنترلی روی آن ندارد و سنگ با نیروی اولیه پرتاب و جاذبه زمین، مسیر منحنی خود را طی می‌کند. به موشک‌هایی که فقط بر اساس نیروی اولیه پرتاب و جاذبه زمین حرکت می‌کنند، موشک‌های بالستیک می‌گویند.

۳ به‌طور کلی ما دو دسته پرتاب‌شونده‌های فضایی داریم: پرتاب‌شونده‌های صلح‌آمیز و پرتاب‌شونده‌های نظامی. موشک‌های نظامی، موشک‌هایی هستند که در هنگام طی مسیر خود و تا زمان رسیدن به مقصد، از جو زمین خارج می‌شوند و به همین دلیل موشک فضایی محسوب می‌شوند ولی دوباره به زمین برمی‌گردند و به نقطه موردنظر اصابت می‌کنند. پرتاب‌شونده‌های صلح‌آمیز انواع و کاربردهای مختلفی دارند. یکی از انواع پرتاب‌شونده‌های صلح‌آمیز، حمل‌کننده ماهواره یا انسان هستند.

این پرتاب‌شونده‌ها می‌توانند از جو خارج شوند و ماهواره یا انسانی را در مدار زمین یا مدارهای بالاتر یا مدار زمین‌آهنگ یا در مسیر دیگر کرات و سیاره‌های منظومه شمسی قرار دهند. البته موشک‌های صلح‌آمیز دیگری هم هستند که برای تست محموله یا بار مفیدی که قرار است به فضا بروند، به کار می‌روند، مثل موشک‌هایی که ایران با نام موشک کاوش پرتاب می‌کند. این موشک‌ها حیوان یا موجود زنده را به بیرون از جو زمین می‌برند و در این مسیر به بررسی این موضوع می‌پردازند که سفر به بیرون جو زمین یا مدار زمین، چه آثاری روی بدن موجود زنده دارد. علاوه بر اینها، موشک‌هایی هم هستند که مشخصاتی مانند دما و فشار اتمسفر را می‌سنجند که اینها هم صلح‌آمیز است ولی اگر به جای آن بار مفید محموله‌های فضایی، ماهواره‌ها یا موجود زنده، یک سر جنگی قرار دهند، به موشک‌های نظامی یا تهاجمی تبدیل می‌شوند. البته لازم به ذکر است که هم‌اکنون جمهوری اسلامی ایران به‌دنبال توسعه برنامه موشک‌های فضایی صلح‌آمیز خود است که بتوانند موجود زنده یا ماهواره‌ای را در مدار زمین قرار دهند و موشک‌های نظامی دوربرد در دستور کار جمهوری اسلامی نیست.

۴ اگر کشورهای دیگر به هر دلیلی برای انجام پژوهش‌های علمی ایران در زمینه‌های فضایی و موشکی محدودیت‌هایی را اعمال کردند، بهترین واکنش ایران در این زمینه می‌تواند این باشد که زیر نظر دستگاه‌ها و نهادهای بین‌المللی فعالیت کند. همان‌گونه که سازمان بین‌المللی انرژی اتمی بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران و همه کشورهای عضو این سازمان نظارت دارد، سازمان‌های مرتبط بر فعالیت‌های فضایی نیز می‌توانند بر فعالیت‌های ایران نظارت کنند. البته در حال حاضر نیز سازمان‌های مسوول بر فعالیت‌های فضایی ایران نظارت می‌کنند و نتیجه مشاهدات و ارزیابی‌های این سازمان‌ها، دقیقا به سازمان ملل گزارش می‌شود. چنین رویکردی می‌تواند برای رفع این سوءتفاهم‌ها بسیار تاثیرگذار باشد.

۵ نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد این است که ایران از سال‌ها پیش چند نقطه مداری را در اختیار داشت اما به شکل موثری از این نقاط مداری استفاده نکرد تا آنکه دو نقطه از سه نقطه مداری ایران از دست رفت و اگر در آینده نیز از این یک نقطه مداری باقیمانده، به نحو موثری استفاده نکند، ممکن است این نقطه نیز از دست برود. گفتنی است نقاط مداری زمین‌آهنگ یا زمین‌ایستا، که به مدار ژئو نیز معروف هستند، در ارتفاع ۳۶هزارکیلومتری سطح زمین قرار دارند. این نقاط به لحاظ انجام فعالیت‌های تحقیقاتی و پژوهشی بسیار ارزشمند هستند زیرا ماهواره‌ای که در این ارتفاع قرار گرفته باشد، همواره در یک نقطه مشخص در بالای سطح زمین قرار دارد و به همین دلیل هم نقاط بسیار پرارزشی هستند، زیرا در آن نقاط می‌توان ماهواره‌هایی را قرار داد که توانایی انجام فعالیت‌های مشخصی را داشته باشند. این ماهواره‌ها پس از استقرار در این نقطه، می‌توانند ماموریت‌هایی را که برایشان تعریف کرده‌اند، به شکل موثری انجام دهند. می‌توان ماهواره‌ای را برای انجام فعالیت‌هایی مانند پخش برنامه‌های رادیو و تلویزیونی، برقراری ارتباط‌های مخابراتی و عکسبرداری در آنجا مستقر کرد. بنا بر‌این نقاط بسیار ارزشمند هستند و تحت نظارت سازمان‌ملل به کشورهای مختلف اختصاص می‌یابد تا ماهواره‌های خود را در این نقاط قرار دهند. در مورد ازدست‌رفتن این نقاط مداری چند عامل نقش داشت که ضعف مدیریت سازمان فضایی ایران، یکی از مهم‌ترین دلایل این اتفاق بود چرا که می‌توانست ماهواره‌های مورد نیاز و دلخواه کشور را در آن نقاط قرار دهد. لازم به یادآوری است که در اختیارداشتن این نقاط، زمان‌بندی خاصی دارد که هر کشوری باید تا آن زمان، استفاده از نقاط مداری خود را آغاز کند، در غیر این‌صورت، سازمان‌ملل این نقاط را در اختیار دیگر کشورهای متقاضی قرار می‌دهد.

۶ در پایان ذکر این نکته ضروری است که ما یک نظام اعتقادی و دینی داریم که تفکر در خلقت و آفرینش، یکی از اصول آن است. در آیات قرآن، بیش از ۳۰۰ بار به توجه به خلقت آسمان دعوت و تاکید شده است. علاوه بر آن ما کشوری هستیم که نیروی جوان و تحصیلکرده زیادی داریم و به همین دلیل علاقه داریم که از جهان پیرامون خود، مطلع باشیم. زمانی که آمریکا می‌خواست فعالیت فضایی خود را در ناسا شروع کند، اهدافی را مشخص کرد که اصلا نظامی هم نبود. آمریکا زمانی می‌خواست تاثیر سفر به فضا را روی سیستم‌ها و اندام‌های حیاتی بدن انسان بررسی کند و همچنین درک بهتری از سیاره زمین به دست آورد تا زندگی روی زمین برای ساکنان آن آسان‌تر شود. حفظ محیط‌زیست و تحقیق درباره دیگر سیاره‌ها و کرات منظومه شمسی و همچنین بررسی احتمال وجود حیات در این سیاره‌ها و کرات، از جمله دیگر اهداف آمریکا در ابتدای فعالیت‌های فضایی آن بود. علاوه بر این، با توجه به اینکه زمین مسکن و جایگاه زندگی دایم انسان است، دانشمندان در پی آن هستند تا دریابند چگونه می‌توان آن را از بلایای طبیعی مصون نگه داشت.

ایران هم کشوری است که بلایای طبیعی زیادی در آن روی می‌دهد و به همین دلیل لازم است که امکانات مشاهده فضایی از کشورش را در اختیار داشته باشد و بتواند تا حد امکان وقوع این بلایای طبیعی را پیش‌بینی و در صورت لزوم، برای مقابله با پیامدهای این حوادث اقدام کند. اساسا تکنولوژی فضایی، تکنولوژی و فناوری نوین و پیشرفته‌ای است و قله تکنولوژی‌های معاصر محسوب می‌شود و از این فناوری است که فناوری‌های حوزه‌های دیگر پدید می‌آید و رشد می‌کند. همچنین ایران علاقه‌مند است که با اختصاص بودجه‌های کم، زمینه سفر انسان به فضا را فراهم کند. همان‌گونه که می‌بینید همه این اهداف، اهداف علمی و صلح‌آمیزی هستند و هیچ‌کدام اهداف نظامی نیستند و در نتیجه تهدیدی برای کشورهای دیگر محسوب نمی‌شوند و بنابراین دنیا باید اهداف و انگیزه‌های ما را از این فعالیت‌ها درک کند و به ما در پیشبرد این مقاصد صلح‌آمیز یاری دهد.

فتح‌الله امی

مشاور وزیر علوم در امور هوافضا ، دانشیار و مدیرگروه هوافضا در دانشگاه تربیت مدرس ، مسوول کارگروه ارتباط با صنعت وزارت علوم در فناوری هوافضا