آخرین تبتی

به مناسبت آغاز بازی های المپیک

آیا مردم تبت به همان سرنوشت سرخپوستان آمریکایی محکوم شده‌اند؟ و آیا آنها نیز یک‌روز به موضوعی برای جلب‌نظر جهانگردان تقلیل یافته و به شغل دستفروشی یادگاری‌های ارزان‌قیمت از فرهنگ بزرگی که زمانی داشتند تبدیل خواهند شد؟ این فرجام تاسف‌آور اکنون که طعم شیرین بازی‌های المپیک با تلاش‌های دولت چین برای سرکوب مقاومت آنها به تلخی گراییده است بیش از پیش محتمل به نظر می‌رسد. در این خصوص مسوولیت زیادی متوجه چینی‌هاست. هرچند سرنوشت تبت صرفا موضوعی از سرکوب و فشار شبه‌استعماری نیست.

غالبا فراموش می‌کنیم که بسیاری از مردم تبت به ویژه تحصیلکرده‌های آنها در نیمه قرن بیستم و در شهرهای بزرگ برای نوسازی جامعه خود بسیار مشتاق و علاقه‌مند بودند و کمونیست‌های چینی را به عنوان متحدین خود در برابر حکومت راهبان مقدس و مالکین نظامی مبتنی بر نظام سرف‌داری می‌نگریستند. لیکن افسوس که کمونیست‌های چینی سرانجام به جای اصلاحات در فرهنگ و جامعه تبت آنها را نابود کردند. دین در نام الحاد رسمی مارکسیستی درهم کوبیده شد. صومعه‌ها و معابد طی انقلاب فرهنگی تخریب شدند (البته اغلب به کمک گاردهای سرخ تبت). کوچ‌نشینان مجبور به اسکان و زندگی در ساختمان‌های بتنی و بدقواره شدند. هنر تبت به سمبلی فولکلور در یک «‌خرده فرهنگ‌» که به طور رسمی از بالا ترتیب می‌یافت از حرکت باز ایستاد و دالایی لاما و اطرافیانش مجبور به فرار از تبت شدند. البته هیچ کدام از اینها صرفا به تبت محدود نبوده است. نابودی سنت‌ها و سختگیری‌های تحمیلی فرهنگی در همه جای چین به انجام رسیده است. حتی می‌توان گفت که با تبتی‌ها در مقایسه با اکثریت مردم چین از بعضی جهت‌ها با سرسختی و بی‌رحمی کمتری رفتار شده است. ژنرال چیانگ کای‌چک در ۱۹۴۶ به طور رسمی اعلام کرده بود که تبتی‌ها چینی هستند و چنانچه ناسیونالیست‌های او در جنگ داخلی به پیروزی رسند او یقینا حاضر به پذیرش خودمختاری آنها نیست.

اگرچه ممکن است که بودیسم تبتی خسارت‌های سنگینی دیده باشد، اما کمونیسم چینی هم صدمات غیر‌قابل جبرانی را در ویرانی‌های قرن بیستم از سرگذرانیده است. در هر حال تحول سرمایه‌داری برای تبتی‌ها بنیان‌کن‌تر از کمونیسم بوده است. چین نیز مانند بسیاری از قدرت‌های امپریالیستی مدرن می‌تواند با اشاره به دستاوردهای مادی بسیاری که به دست آورده مدعی مشروعیت برای خط‌‌مشی‌های سیاسی خود باشد. تبت پس از دهه‌ها نابودی و کوتاهی از منابع سرشار پول و انرژی چین جهت نوسازی بهره‌مند شده است. تبتی‌ها نمی‌توانند ادعا کنند که در تحول و دگرگونی که چین از سر گذرانده و از جایگاه قبلی خود به عنوان یک کشور جهان سومی اکنون به معجزه‌ای از پیشرفتی که از بالا حمایت می‌شود رسیده است از بقیه قسمت‌های چین عقب‌تر مانده‌اند.

لیکن هزینه‌هایی که تبت برای آنها پرداخته است بیشتر از نقاط دیگر بود. در تمامی چین، هویت محلی، تنوع فرهنگی و آداب و رسوم و هنرهای سنتی در زیر بتن، فولاد و شیشه مدفون شدند و تمامی مردم چین به سختی در هوای آلوده تنفس می‌کنند. اما حداقل آنهایی که در چین زندگی کرده و نژادشان چینی است می‌توانند اکنون با بازگشت شکوفایی به کشور خود احساس افتخار کنند. آنها می‌توانند از احیای قدرت و از ثروت مادی لذت برند. اما تبتی‌ها برعکس در این احساسات فقط تا آن اندازه می‌توانند سهیم باشند که کاملا چینی بشوند. در غیر این صورت فقط می‌توانند سوگوار از دست دادن هویت خود باشند.

چینی‌ها نسخه خود از پیشرفت و تکامل جدید را به تبت آوردند و نه فقط در خصوص معماری و زیر‌ساخت‌های کلی که حتی در مورد خود مردم و آن‌هم از هر نوعی که بتوان فکرش را کرد: بازرگانان از سیچوان، روسپی‌ها از هونان، فن‌سالاران از پکن، مقامات رسمی حزبی از شانگهای و مغازه‌داران از یونان (Yunnan). اکثریت جمعیت امروز لهاسا دیگر تبتی اصیل نیستند. بیشتر مردمی که در نواحی روستایی زندگی می‌کنند تبتی هستند. اما شیوه زندگی آنها نمی‌تواند در برابر امواج مدرنیزاسیون چین دوام آورد، درست به همانگونه که شیوه زندگی سرخپوستان آپاچی نیز در ایالات متحده دوامی نداشت.

از آنجایی که زبان چینی در مدارس و دانشگاه‌های تبت در نقش زبان درسی و آموزشی است، هرکس که بخواهد بیش از یک کشاورز فقیر، یک صدقه‌جمع‌کن، یک فروشنده دوره‌گرد بدلی‌جات باشد باید خود را با معیارهای چین سازگار سازد، یا به عبارت دیگر یک چینی شود. حتی روشنفکران تبتی که می‌خواهند ادبیات کلاسیک خود را مورد تحقیق و بررسی دانشگاهی قرار دهند باید آنها را در ترجمه‌هایی به زبان چینی پیگیری کنند. در این میان جهانگردان چینی و خارجی لباس‌های سنتی مردم تبت را به تن می‌کنند تا در برابر قصر سابق دالایی لاما عکس یادگاری بگیرند.

اکنون در تبت نیز اعتقادات دینی مانند نقاط دیگر چین تحت شرایط کاملا کنترل‌شده تحمل می‌شود و صومعه‌ها و معابد آنها به عنوان نقاط دیدنی برای جهانگردان مورد سوء‌استفاده قرار می‌گیرد و این همه در حالی است که ماموران دولتی کوشش زیادی به خرج می‌دهند تا راهب‌ها را در محدوده تعیین‌شده نگاه دارند. اما همانگونه که از رویدادهای اخیر می‌دانیم در این وظیفه خود موفقیت زیادی به دست نیاورده‌اند. آزردگی و انزجار میان تبتی‌ها بسیار عمیق است. در چند هفته گذشته این خشم و آزردگی به جوش آمد، ابتدا در صومعه‌ها و سپس در خیابان‌ها و آن‌هم در برابر مهاجرین چینی‌تبار که هم خود عامل مدرنیزه‌کردن سریع بودند و هم کسانی که از این فرآیند بیشترین منافع را به دست آوردند.

دالایی لاما پی‌در‌پی گفته است که او خواهان استقلال تبت نیست. دولت چین هم یقینا اشتباه می‌کند که او را برای خشونت‌های روی‌داده محکوم می‌کند. هرچند تا زمانی که تبت بخشی از چین باقی ماند به دشواری می‌توان تصور کرد که هویت فرهنگی متفاوتش بتواند دوام آورد. نیروهای مادی و انسانی که در برابر تبت صف‌آرایی کرده‌اند مقاومت‌ناپذیر می‌نمایند. در این صحنه تعداد تبتی‌ها بسیار اندک و چینی‌ها بسیار زیاد است.

هرچند خارج از تبت با داستان دیگری روبه‌رو هستیم. اگر چینی‌ها مسوول منقرض شدن شیوه کهن زندگی در تبت هستند، آنها ناخواسته باعث شده‌اند که این شیوه زندگی در خارج از منطقه به حیات خود ادامه دهد. با مجبور ساختن دالایی لاما در انتخاب راه تبعید آنها تاسیس یک جامعه آواره از تبتی‌ها را تضمین کردند و می‌دانیم که معمولا چنین جوامعی که در تبعید زندگی می‌کنند احتمال بیشتری دارد تا بتوانند در همان شیوه‌های سنتی به حیات خود ادامه دهند. در مورد تبت می‌توان حدس زد که در صورت وجود یک کشور مستقل اصولا چنین چیزی ممکن به نظر نمی‌رسید. فرهنگ‌های آوارگی بر رویای نوستالژیک نشو و نما می‌یابند. سنت‌ها معمولا به دقت و با احساساتی آتشین مانند میراث آبا و اجدادی محافظت می‌شوند و تا زمانی که آن رویا همچنان باقی است این سنت‌ها به نسل‌های بعدی واگذار می‌گردند. و چه کسی می‌تواند بگوید که این رویا هرگز به واقعیت نخواهد پیوست؟ در هر حال یهودی‌ها تقریبا ۲۰۰۰ سال توانستند در انتظار به حقیقت پیوستن رویای خود صبر پیشه کنند.

یان بوروما/ علی‌محمد طباطبایی

منبع: Project Syndicate, ۲۰۰۸