ادبیات کودک و نوجوان به کجا می رود

امروز وارد هر کدام از کتابفروشی های مهم پایتخت و شهرهای دیگر کشورمان که بشویم, با انبوهی از کتاب های رنگارنگ روبه رو می شویم که برای مخاطب کودک و مخاطب جوان تهیه و عرضه شده اند

امروز وارد هر کدام از کتابفروشی‌های مهم پایتخت و شهرهای دیگر کشورمان که بشویم، با انبوهی از کتاب‌های رنگارنگ روبه‌رو می‌شویم که برای مخاطب کودک و مخاطب جوان تهیه و عرضه شده‌اند. نشرهای مهم پایتخت، هرکدام شاخه‌ای برای چنین کتاب‌هایی گشوده‌اند که با نامی جدا از نام اصلی آنان، در قطع‌هایی جدا از قطع‌های مرسوم کتاب‌هایشان و با چینش و انتخابی جدا از انتخاب‌ها و چینش‌های عادی آنان، کتاب‌هایی متنوع را به‌دست خواننده می‌رسانند. کتاب‌های موجود در کتابفروشی‌ها، به ما می‌گویند که بازار کتاب کودک و نوجوان در ایران، بازاری گسترده و جدی است. تیراژ این گونه کتاب‌ها، از تیراژ عادی کتاب‌های ما فراتر می‌روند. چاپ دهم و بیستم، با تیراژهای دو تا سی هزارتایی برای هر نوبت چاپ، کاملاً عادی است. یک کتاب خوب کودک یا نوجوان در ایران، بین ۱۰تا پانصد هزار نسخه تیراژ پیدا می‌کند. در این بازار، دست خواننده باز است و می‌تواند از قفسه‌های لبریز از کتاب، عنوان‌های موردنظر خودش را بیابد اما دست مترجم چقدر باز است؟ دست ناشر چقدر باز است؟ و از همه مهم‌تر، والدین چگونه برای کودک خود دست به انتخاب کتاب می‌زنند؟

آقای میرباقری، مسئول کتابفروشی کتابسرای تندیس و ناشر رسمی «هری پاتر» در ایران، می‌گوید: «خواننده‌های کتاب نوجوان تغییر کرده‌اند. خواننده‌ای که در هشت یا ۹ سالگی خودش هری پاتر خواننده‌ است و کمی بعد ارباب حلقه‌ها را خوانده است، حالا سخت‌گیر شده است. او انتظاراتی فراتر از خواننده‌ سالهای گذشته‌ ما دارد. او انتظار کتاب‌هایی جدی‌تر، کتاب‌های حجیم‌تر دارد.» احتمالاً برای همین است که کتاب‌های پرفروش بازار غرب، مترجم و ناشرِ امروز ایران را شگفت‌زده می‌سازند. رمان‌های برنده‌ جوایز ادبی – گاردین، نیوبری، کتاب سال آمریکا، لوکاس، نوبِلا و غیره، جوایز مهمی که بهترین‌های ادبیات کودک و نوجوان در ادبیات انگلیسی‌زبان اهدا می‌شود – در سال‌های اخیر، از کتاب‌های قرن گذشته، فاصله گرفته‌اند. شخصیت‌ها جدی‌تر شده‌اند. چهره‌ها واقعی‌تر شده‌اند. دنیاهای داستانی،‌ روایت‌ها و تکنیک‌ها، پیچیده‌تر شده‌اند. الان برای یک ناشر، سخت است که بگوید این رمان برای کدام طبقه‌ اجتماعی نوشته شده است؟ ما باید این رمان را برای کودک بازاریابی کنیم یا برای نوجوان، یا بزرگسال؟

فاصله‌ بین کودک امروز و کودک دیروز هر روز گسترده‌تر می‌شود. کودک دیروز، دستش حداکثر به مجله‌هایی چون کیهان بچه‌ها و نشرهایی مانند کانون پرورشی کودکان و نوجوانان و بعدها، دستش به نشر مدرسه و همانند آنان می‌رسید. کودک امروز اول از همه مهم‌تر، به فن‌آوری مجهز است. او از کودکی، با کمک تلویزیون و برنامه‌های مخصوص کودکان و نوجوانان، به انبوهی از نام‌هایی می‌رسید که در انیمیشن‌ها، فیلم‌ها و سریال‌های مخصوص کودکان و نوجوانان توسط شرکت‌های رسمی، در هر سوپرمارکت و عرضه‌ رسانه‌های تصویری کشور به فروش می‌رسند. این کودک، هنوز به مدرسه پا نگذاشته که به بازی‌های رایانه‌ای می‌رسد. او هنوز به مدرسه قدم نگذاشته، با رایانه، اینترنت و فن‌آوری‌های دیگر نفس می‌کشد. در سال‌های مدرسه، به تلفن همراه، دستگاه‌های پخش موسیقی و غیره می‌رسد. فن‌آوری‌ها، هر روز جلوی بچه‌ امروز، دریچه‌های جدیدی باز می‌کنند. ادبیات کودک و نوجوان، باید با تمامی این فن‌آوری‌ها مقابله کند. برای همین ادبیات امروز جهان، با سرعتی قارچ‌گونه، رشد می‌کند و تکثیر می‌شود. کودک دیروز، داستان‌های «صمد بهرنگی» می‌خواند و با داستان «حسن کچل» حال می‌کرد، کودک امروز «خاطرات خون‌آشام» می‌خواند و دنبال جلدهای جدید «پندراگون» هر هفته به کتابفروشی سر می‌زند. کودک دیروز، کتاب‌های دوازده تا صد صفحه‌ای می‌خواند، کودک امروز مجموعه‌هایی سریالی می‌خواند که میانگین بین هزار تا ۱۰ هزار صفحه مطلب در خود دارند. این فاصله، بین مترجم و ناشر این کودکان و بین انواع گوناگون خوانندگان، هر روز گسترده‌تر می‌شود. در این میان، تجویز چیست؟ راه‌حل چیست؟

به جرات می‌گویم که ادبیات بومی ما، در مقابله با ترجمه‌ ادبیات کودک و نوجوان، بدجوری عقب افتاده است. ما هنوز سعی داریم تا کتاب‌های معمولی به خواننده‌ فارسی بدهیم. به جز استثناهایی انگشت‌شمار، ما هنوز در ادبیات فارسی، ژانر فانتزی نداریم. ما ژانر علمی-تخیلی نداریم. ما تازه قدم‌هایی در ژانر وحشت برداشته‌ایم. ما ژانرهای ترکیبی نداریم. ما نمی‌دانیم که کودک و نوجوان امروزی، رمان‌های چند جلدی، با شخصیت‌پردازی‌های قوی، با دنیاهای خیالی، با ماجراجویی‌ها و کنکاش‌های خیره‌کننده می‌خواهد. ما درک نمی‌کنیم که ذهن و خیال‌پردازی کودک امروز، فراتر از مرزهای خیال‌پردازی‌ها و ماجراجویی‌های ذهنی ما رفته است. کودک امروز یا از طریق فیلم یا از طریق بازی یا از طریق سینمای خانگی یا از طریق کتاب یا از طریق مجله، دنیاهای بسیار، بسیار، بسیار بیشتری نسبت به کودک دیروز دیده است. او تجربه‌هایی ملموس‌تر لمس کرده است. او کودکی است که وقتی هنوز نمی‌توانسته حرف بزند، انیمیشن‌های روز را با دوبله‌های جذاب تماشا کرده است. او ادبیاتی برابر خواسته‌های ذهنی‌اش می‌خواهد و کودک امروز، راحت با هر چیزی کنار نمی‌آید. احتمالاً برای همین است که ترجمه‌ها راحت‌تر جای خود را در بازار ما باز کرده‌اند. چرا؟ چون نویسنده‌ خارجی، بر پایه‌ سنت‌های چند صد ساله‌ ادبیات کودک و نوجوان سرزمین خود می‌نویسد. او بر شانه‌ بزرگان می‌ایستد و سعی دارد تا مرزهایی که نویسندگان قبلی خلق کرده‌اند را جابه‌جا کند.

جی کی رولینگ می‌تواند با «هری پاتر» مرزها را چند صد متر جلو بکشد و سرزمین خیال‌پردازی را گسترش بدهد. حال یک دهه است که نویسنده‌ها به تب و تاب افتاده‌اند تا مرزها را جابه‌جا کنند. برای همین است که برندگان ۱۰ سال گذشته‌ جایزه‌ «گاردین»، خواننده‌ بزرگسال را شوکه می‌کنند. جِنی ولنتاین، با رمان «من، فراری و مُرده»، خواننده‌اش را جلوی نوجوانی می‌گذارد که مصرف علف را توصیه می‌کند و دلیل می‌آورد و سیگار کشیدن را مسخره می‌کند. همین شخصیت باید گره‌ِ مشکلات خانوادگی‌اش را باز کند و بفهمد واقعاً چه سر پدرش آمده! او می‌فهمد پدرش به خاطر پول، هویت خودش را رها کرده و خانواده‌اش را به حال خودش ول کرده تا زندگی مرفهی را دنبال کند! همین نویسنده، در رمان بعدی خود، خواننده را در ذهن دختری نوجوان می‌گذارد که برادرش غرق شده، پدر خانواده را رها کرده، مادر همه‌اش با قرص‌های ضدافسردگی خواب است و او و خواهر کوچک‌ترش، در لندن گنده، تنها مانده‌اند. او باید چه کند؟ رمان خواننده را در صفحات غمگین خود می‌کشاند تا دنیا را از دیدگاهی تازه تماشا کنند. رمان اجتماعی مرزها را شکسته و پیش می‌تازد. رمان فانتزی، دیگر اصلاً مرزی نمی‌شناسد. حجم کتاب‌ها خیره‌ کننده شده است: جوردن مجموعه «چرخ زمان» را در یک‌صد و بیست هزار صفحه نوشته است و مجموعه‌اش از چهار میلیون کلمه شکل گرفته است. او بیست و دو سال می‌نوشت و منتشر می‌کرد تا مُرد. حالا مجموعه‌های کودک و نوجوان، خواننده‌های خاص خود را دارند. گروه‌های حامی خاص خود را دارند. حالا فرق است بین کودکی که فقط رولینگ می‌خواند یا کودکی که فقط... اسم‌ها تمامی ندارند.

سیدمصطفی رضیئی