مریخ حمله می کند

درباره پست مدرنیسم در سینما

ین شاید هنوز یکی از سوالات کلیدی یا حتی بی ارزش نگرش های سینمایی این دوران باشد که یک فیلم پست مدرنیستی چیست؟ آیا می توان به فیلمی به راحتی گفت که یک اثر پست مدرن است؟ به هر حال مانند هر نوع سبک که به نوع پرداخت ها وابسته است، دوره و زمان خاصی را نیز می توانیم متصور شویم کمااینکه هنوز فیلم های اکسپرسیونیستی تولید می شوند ولی سینمای اکسپرسیونیستی در دهه ۲۰ میلادی دوران طلایی خود را می گذراند. این واژه یا عبارت مشکوک پست مدرن یا پسامدرن در واقع در دهه ۶۰ میلادی بود که وارد گستره نگرش و بیان های انتقادی شد و از آن زمان به بعد توانست در گزارش های منتقدان جایی برای خود دست و پا کند و البته دو دهه یی طول کشید تا اکثریت به توافقی درباره معنی و مفهوم آن برسند. دهه های ۸۰ و ۹۰ میلادی را باید دوران طلایی فرهنگ پست مدرن دانست و بد نیست بدانید در فرانسه به هیچ وجه عبارت پست مدرنیسم به کار نمی رود و این حذف عامدانه «ایسم» شاید بیشتر قرار است به یک فرهنگ فردی اشاره کند.

اما چیزی که اکثریت بر سر آن توافق نظر دارند این است که سینمای پست مدرن (یا هر پدیده پست مدرن دیگری) در واقع یک حرکت و خوانشی مخالف اوضاع و شرایط رایج فیلمسازی است و به عبارتی این نوع سینما رسماً یک مخالف خوان است. البته در آثار مدرنیستی هم این موضوع را می توان تشخیص داد. اما در این گونه آثار پست مدرن، مخالف خوانی جنبه نقیضه پردازی و پارودی به خود می گیرد و این یعنی کلیت اثر چه در گستره معنی و چه در ساختار به تمسخر گرفته می شود و رویکرد فیلمساز، کاملاً به طنز کشیده می شود. فیلم برنده نخل طلای دیوید لینچ یعنی وحشی در قلب را می توان نمومه مناسبی برای این نوع سینما و بیان دانست. در این نقیضه پردازی، شبیه سازی یا وانمودن، مفهوم بینامتنیت و بریکولاژ از ارکان تشکیل دهنده چارچوب این نوع سینما هستند.

پس می توان گفت که سینمای پست مدرن و مخالف خوان، در اینجا به این تناقض می رسد که مانند سینمای مدرن، از این ابزار استفاده می کند تا تجربه اندوزی کند و در نهایت به واسطه نوآوری فیلم را خلق کند. شاید بتوان گفت در اینجا فقط ابزار تغییر کرده اند و البته این سینما می تواند فقط جنبه تکرار داشته باشد که برای مثال می توانیم فیلم بازیگر رابرت آلتمن فقید را مثال مناسبی برای این نوع سینما بدانیم و برای حالت اصیل اول، از قصه عامه پسند یا قاپ زنی (گای ریچی) نام ببریم و در اینجا این مخالف خوانی کاملاً گروتسک، به یک ناسینما بدل می شود و بی جهت نخواهد بود که بگوییم سینمای پست مدرن در نهایت، به کولاژی از ژانرها و سبک ها و شیوه های روایتی می ماند که در اینجا همان بریکولاژ است.

از فیلم هایی چون سگ آندلسی بونوئل، از نفس افتاده گدار و حتی هشت و نیم فلینی در نقدها و یادداشت هایی که در طول این دوران نوشته شده اند، بارها و بارها به عنوان آثاری پست مدرن یاد شده که جای تامل دارد وجه اشتراک این آثار چیست و آیا این قضاوت ها قابل استنادند؟ در اینجا لازم است به دو مفهوم سینمای پست مدرن و سینما در دوره پست مدرن اشاره کنیم و ما بین این دو تفاوت های زیادی را قائل شویم. دو فیلم «خانه دوست کجاست» عباس کیارستمی و «بتمن» تیم برتن، هر دو به خاطر اینکه در دهه ۸۰ مطرح شدند به سینمای پسامدرن منسوب شدند ولی فیلمی چون از نفس افتاده و یا آخرین روزهای گاس ون سنت، به سینمای پسامدرن تعلق دارند. که بی شک حالت دوم برای این دوره و زمانه و نگاه منتقدانه و جست وجوگر جواب هایی دارد و بیشتر قابل بررسی است که حالت اول سینمایی معلول فرهنگ سرمایه داری عقب افتاده است و فیلم های دهه ۸۰ هالیوود، آینه تمام نمای این عقب افتادگی است.

فیلم های پست مدرن در عین اینکه به اکثر مفاهیم و معانی نگاهی کاملاً جدی دارند (برگرفته از سینمای کلاسیک) و اخلاق را ستایش می کنند، از آن طرف به همه ارزش ها پشت پا می زنند و به تمسخر می کشند و این را می توان این طور بیان کرد که ارزش ها کاملاً بازسازی می شوند (خیلی جدی تر) و سپس

فرومی ریزند و شاید پایان های خوش این نوع سینما بیشتر به همین دلیل است که هم جنبه ستایش دارد و هم تمسخر یعنی مثلاً هم این نوع کلیشه را بازمی سازد و هم مسخره می کند. دو نکته مهم دیگری که در اینجا و درباره سینمای پست مدرن باید به آنها اشاره کرد این است که این نوع سینما، به غایت وابسته فرهنگ عامه پسند است و متون فیلمیک پر هستند از ارجاعات به مفهوم هنر و فرهنگ پاپ. نکته دیگر اینکه این دسته از آثار سینمایی، به شدت ضدنوستالژی و ضدخاطرات هستند. در فیلم وحشی در قلب لینچ، با اینکه قهرمان داستان ترانه های الویس پریسلی را می خواند، اما کسی مانند حضور این ترانه ها در یک فیلم دهه ۷۰ امریکایی، اسیر خاطرات و نوستالژی نخواهد شد و شاید این ادامه همان تصور بعد از جنگ جهانی دوم باشد.

محمد باغبانی

عنوان یادداشت برگرفته از فیلم تیم برتن است