نگرشی بر خانواده و اشتغال زن

زنان اولین افراد خانواده هستند که صبح قبل از همه کار را شروع می کنند و آخرین فرد هستند که دست از کار می کشند و همچنین از گذشته تا حال زنان از سنین کم چه در شهر و چه در روستا همواره به کار اشتغال داشته اند

زنان اولین افراد خانواده هستند که صبح قبل از همه کار را شروع می کنند و آخرین فرد هستند که دست از کار می کشند و همچنین از گذشته تا حال زنان از سنین کم چه در شهر و چه در روستا همواره به کار اشتغال داشته اند. ولی در بسیاری از جوامع کار زنان کم ارزش تلقی شده و یا در بسیاری از موارد ثبت نمی شود .امروزه تجدیدنظر در مفاهیم اشتغال و بیکاری یکی از مسایل مهم و اساسی می باشد. انسان به طور طبیعی، گرایش به رشد و تکامل دارد و اصلی ترین تفاوت او با دیگر موجودات داشتن تفکر و خلاقیت است و براساس تفکر علمی، روش های نوین و شیوه های جدید در زندگی و محیط مادی اطراف خویش بیافریند. در نتیجه پویا بودن، آفریدن و خلق کردن و حرکت به سوی تکامل جزو ذاتی انسان است. پدیده اشتغال و کار از ابتدای زندگی اجتماعی بشر مورد توجه بوده است و اشتغال زنان همراه با مردان در مزارع و در خانه، امری عادی تلقی می شده و از آنجا که زنان حدود نیمی از جمعیت جهان را تشکیل می دهند؛ نقش آنان عمدتا در برنامه های ملی و بین المللی در رابطه با نحوه برخورد با مقاطع مختلف زندگی و توسعه سرمایه گذاری، در مناطق در حال پیشرفت مهم تر است که متاسفانه نادیده گرفته شده است.

● اشتغال زنان

به طور کلی زنان به دلایل چند اشتیاق بیشتری به کار کردن نشان داده اند. عوامل اقتصادی معمولا مهم ترین است. زنان برای جبران کمبود درآمد خانواده و بالا بردن قدرت خرید خانواده، برای کسب نوعی آزادی فردی استقلال و یا به عنوان ایمنی برای آینده خود یا خانواده شان یا حضور فعال در اجتماع کار می کنند.علاوه بر آن میل شخصی زنان به گریختن محیط کسالت آور خانه، کارهای تکراری، لذت از کار در محیط بیرون، تسهیل در امر ازدواج، چشم و هم چشمی و … از علل اشتغال زنان می باشد. زنان به طور کلی فعالیت های مختلفی را در خانه و در خارج از خانه دارند. چنانچه کار را در معنای معمول آن، هر نوع اشتغالی که پاداش مالی بر آن مترتب باشد، بدانیم بسیاری از فعالیت های زنان در این مقوله نمی گنجد زیرا پاداش مالی ندارد. به طور کلی اگر کنش افراد را به صورت یک نظام در نظر بگیریم، رویکرد زنان به اشتغال خارج از خانه تحت تاثیر نظام های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و نظام شخصیتی آنان است. زنان به واسطه نقش های محول خود انتظاراتی را باید پاسخگو باشند که از طریق جامعه پذیری در خانواده و مدرسه فرا گرفته اند. زنان با اهداف جامعه مبنی بر نیاز به کار و فعالیت تولیدی در کارخانه ها و کارگاه ها و موسسات آشنا شده و با انگیزه های مختلف وارد چرخه کار می شوند. تقسیم کار لازمه یک جامعه رشد یافته است که براساس استعدادها و توانمندی های افراد به وجود آمده است و ممکن است برحسب شرایط فیزیولوژیکی و سنی افراد فرق کند. به هر حال، موانع متعدد اجتماعی در اشتغال زنان وجود دارد که بعضی از آنها طرح شد و شاید موارد بی شماری نیز وجود داشته باشد که با شدت تاثیر کمتر و بیشتر روی اشتغال زنان موثر باشد. ترکیب این موانع با موانع اقتصادی، فرهنگی، بیولوژیکی شرایط خاص برای زنان ایجاد نموده است. به طور کلی بررسی وضعیت زنان در جهان و به ویژه کشورهای جهان سوم، اهمیت مساله را بیشتر می کند. زنان این نیروی عظیم که انواع مختلف کارها را چه به طور رسمی و چه غیررسمی انجام می دهند، چنانچه به استعدادهای بالقوه آنان توجه شود یکی از منابع سرمایه گذاری برای کشورهای در حال توسعه خواهند بود. اشاره ای کوتاه از وضعیت اشتغال زنان در دو جنگ جهانی خواهیم کرد که شاید ابعاد قضیه را روشن تر کند. تعداد زنانی که صرفا خانه دار بودند در اروپا به اوج رسید. اگرچه برای زن های مجرد اشتغال در مشاغل مزدی عادی بود، اکثریت عمده ای از زنان متاهل در آن زمان، کار نمی کردند. در هر دو جنگ مذکور زن ها به اشتغال دعوت شدند تا جای مردان را که به نیروهای مسلح پیوسته بودند، پر کنند. بعد از جنگ جهانی اول، مردان دوباره جای زنان را گرفتند، ولی پس از جنگ جهانی دوم این جایگزینی چندان دقیق صورت نگرفت. رشد اشتغال زنان از آن زمان با گسترش مشاغل خدماتی ارتباط نزدیکی داشته است. در سطح و محدوده یک خانواده زن نقش های خانوادگی را انجام می دهد و در کسب درآمد و رفاه خانواده سهمی را به عهده دارد، زمانی را صرف آموزش کرده تا امکان رشد و ارتقا پیدا کند. چنانچه ترک شغل نماید تمام سرمایه گذاری که در این راه نموده از بین می رود و خانواده با نقصان درآمد، دچار شرایط سخت تری می گردد. در حالی که با ورود فرزند مخارج خانواده افزایش هم می یابد. بنابراین، به نظر می رسد ترک شغل به واسطه تعدد نقش های زنان آثار مطلوبی را در سطح جامعه می گذارد که نتایج آن مناسب توسعه اقتصادی و اجتماعی جامعه نخواهد بود. به طور کلی برای اشتغال زنان امکان دخالت چندین نیاز به صورت ترکیبی وجود دارد. آنان ضمن داشتن انگیزه های اقتصادی و ایمنی می توانند به نیازهای احترام و تعلق توجه داشته باشند. همچنین در این مسر براساس نیاز خودشکوفایی، استعدادهای بالقوه خود را بالفعل در آورده و نیازهای بعدی را هم ارضا نمایند.

● بهترین کارها

درست است که بر مردان واجب است مخارج خانواده را تامین کنند و بانوان شرعا در این باره مسوولیتی ندارند، لیکن خانم ها نیز باید شغل و کاری داشته باشند. در اسلام از فراغت و بیکاری مذمت شده است. امام صادق (ع) فرمود: خداوند متعال خواب زیاد و فراغت زیادی را مبغوض می دارد خواب زیاد، دین و دنیای انسان را ضایع و تلف می کند. حضرت زهرا(س) هم در خانه کار می کرد و زحمت می کشید. انسان چه نیازمند باشد چه نباشد، باید شغل و کاری داشته باشد و عمر خویش را بیهوده هدر ندهد. کار کند و جهان را آباد نماید. اگر محتاج بود درآمدش را صرف خانواده می کند و اگر نبود در امور خیریه و کمک به مستمندان به مصرف می رساند. بیکاری ملال آور و خسته کننده است و چه بسا باعث بیماری های روانی و جسمانی و فساد اخلاقی می شود. بهترین کار برای بانوان شوهردار کاری است که در داخل منزل انجام بگیرد. امور خانه داری و بچه داری و شوهرداری بهترین اشتغالات بانوان است. بانوانی خوش سلیقه و فداکار می توانند خانه را به صورت بهشت برین و مهد پرورش کودکان خوب و استراحتگاه شوهران مجاهد و پرتلاش خویش درآورند و این کار بسیار بزرگ و ارزنده ای است. رسول خدا (ص) فرمود: جهاد زن به این است که خوب شوهرداری کند.

ام سلمه از رسول خدا (ص) پرسید: کار کردن زن در خانه چه مقدار فضیلت دارد؟ فرمود: هر زنی که به منظور اصلاح امور خانه چیزی را از جایی بردارد و در جای دیگری بگذارد خدا نظر مرحمت به او خواهد کرد و هر کس که مورد نظر خدا واقع شود به عذاب الهی گرفتار نخواهد شد. ام سلمه عرض کرد: یا رسول الله! پدر و مادرم به قربانت، برای زنان ثواب های بیشتری بفرمایید. رسول خدا فرمود: هنگامی که زن آبستن می شود خدا به او اجر کسی را می دهد که با نفس و مالش در راه خدا جهاد می کند. هنگامی که بچه اش را بر زمین نهاد به او خطاب می رسد گناهانت آمرزیده شد. اعمالت را از سر بگیر و هنگامی که بچه اش را شیر می دهد خدا در برابر هر مرتبه شیر دادن ثواب آزاد کردن یک بنده در نامه عملش نوشته می شود. خانم های خانه دار علاوه بر کارهای خانه داری گاهی فراغت دیگری هم پیدا می کنند که آنها را نیز نباید بیهوده صرف کرد. در آن اوقات خوب است اشتغالات مرتبی را برای خودشان انتخاب کنند و کنجکاوی کنند و بر علوم و اطلاعات خویش بیفزایند و نتیجه تحقیقاتشان را به صورت کتاب یا مقاله در اختیار دیگران قرار دهند. می توانند به کارهای هنری مانند نقاشی، خطاطی، گلدوزی، خیاطی و بافندگی بپردازند. با اشتغال به این کارها می توانند هم به اقتصاد خانواده کمک کنند هم به تولید و ترقی اقتصادی جامعه. به علاوه در اثر اشتغال به کار از ابتلا به بیماری های روانی و ضعف اعصاب نیز تا حد زیادی محفوظ خواهند ماند. امیر المومنین(ع) فرمود: خدا مومنی را که به حرفه و کاری مشغول و امین باشد دوست دارد. به هر حال خوب است بانوان نیز شغل و کاری داشته باشند و بهترین کار برای آنها کاری است که در داخل منزل انجام می گیرد، تا به خانه داری و شوهرداری و بچه داری نیز خوب برسند. اما بعضی از بانوان میل دارند یا احساس ضرورت می کنند که در خارج منزل به کاری مشغول باشند. بهترین و مناسب ترین شغل ها برای بانوان اشتغالات فرهنگی یا پرستاری است. می توانند در دبستان یا دبیرستان یا کودکستان به تعلیم و تربیت دختران که هم شغل بسیار ارزنده ای است و هم با آفرینش لطیف آنها سازگار است مشغول باشند. یا شغل پزشکی بیماری های زنان یا پرستاری را انتخاب نمایند. این قبیل اشتغالات هم با طبع لطیف و مهربان بانوان تناسب دارد، هم در انجام آنها نیازی به خلطه و معاشرت با مردان بیگانه را ندارند یا کمتر پیدا می کنند.به بانوانی که می خواهند در خارج منزل به کاری اشتغال داشته باشند توصیه می شود به نکات زیر توجه نمایند:

۱) در انتخاب شغل با شوهرتان تفاهم کنید و بدون اجازه او شغل نگیرید که این امر آرامش و صفای خانوادگی را بر هم می زند و زندگی را بر شما و فرزندانتان تلخ می گرداند. این حق شوهر است که اجازه دهد یا ندهد. به شوهران این قبیل خانم ها توصیه می شود که اگر در شغل همسرشان مانعی نمی بینند لجبازی نکنند و اجازه بدهند به شغل مورد پسندش مشغول باشد، هم به مردم خدمت می کند و هم به اقتصاد خانواده.

۲) در خارج منزل و در محل کار حجاب اسلامی را کاملا رعایت نمایید. ساده و بی آرایش به محل کار بروید از خلطه و معاشرت با مردان بیگانه حتی القوه اجتناب کنید. اداره جای کار و خدمت است نه جای رقابت و خودنمایی. شخصیت به لباس و زر و زیور نیست بلکه به متانت و سنگینی و کاردانی و انجام وظیفه است. آرامش و وقار و سنگینی یک زن مسلمان را حفظ کنید. هم محترم باشید هم احساسات و عواطف لطیف همسرتان را جریحه دار نسازید. لباس های زیبا و آرایش و زر و زیورتان را در خانه و برای همسرتان بگذارید.

۳) در عین حال که شما در خارج کار می کنید اما شوهر و فرزندانتان انتظار دارند از کار خانه داری و شوهرداری و بچه داری نیز غفلت نکنید: با کمک شوهرتان نظافت منزل و طبخ غذا و شستن ظروف و لباس ها و سایر امور خانه را تنظیم کنید و در مواقع مناسب با هم انجام دهید. منزل شما باید مانند منزل سایر مردم بلکه بهتر اداره شود.

کار کردن خارج منزل مجوز این نیست که به کارهای منزل نرسید و شوهر و فرزندانتان را ناراحت سازید. کار خارج منزل مقدمه و منزل آسایشگاه شما است. از تنظیم آسایشگاه غفلت نکنید. به شوهران چنین بانوانی نیز توصیه می شود که در امر خانه داری و بچه داری حتما با همسرشان تعاون و همکاری نمایند. از او انتظار نداشته باشند که هم به شغلش ادامه بدهد و هم کارهای منزل را به تنهایی انجام دهد. چنین انتظاری نه مقتضای شرع است نه مطابق انصاف و وجدان، نه رسم صفا و محبت و آیین همسرداری. انصاف اقتضا دارد که کارهای منزل را در بین خودشان تقسیم نمایند و هر یک از از آنها با تناسب حال و وقت، کارهایی را بپذیرند و انجام دهند.

۴) اگر بچه دار است، یا او را به کودکستانی بسپارد یا نزد شخص امین و دلسوز و مهربانی بگذارد و به محل کار برود. مبادا او را تنها در اتاق بگذارد و برود که کار بسیار ناروا و خطرناکی است. علاوه بر خطرات احتمالی، موجب ترس و عقده و بیماری های روانی خواهد شد.

۵) اگر احساس ضرورت می کنید که به شغل دیگری غیر از مشاغل مذکور مشغول باشید، حتما با همسرتان تفاهم نمایید و با اجازه و صلاح دید او کار بگیرید و اگر موافقت نکرد از آن شغل منصرف شوید و در صورت موافقت سعی کنید شغلی را انتخاب کنید که کمتر با مردان بیگانه در تماس و ارتباط باشید که نه به صلاح خودتان می باشد نه به صلاح جامعه. به هر حال حجاب اسلامی و ساده و بی آلایش بیرون رفتن را حتما رعایت کنید.

● بچه داری

یکی از وظایف سنگین و حساس بانوان بچه داری است. بچه داری کار آسانی نیست بلکه شغل بسیار پرمسوولیتی است. مقدس ترین و ارزنده ترین شغلی است که دستگاه آفرینش برعهده بانوان گذاشته است. در اینجا باید چند مطلب به طور اختصار مورد بررسی قرار گیرد:

● ثمره ازدواج

وجود فرزند میوه درخت زناشویی و یک آرزوی طبیعی است. ازدواج بی فرزند مانند درخت بی بار است. وجود فرزند پیوند زناشویی را استوار می سازد، مرد و زن را به خانه و زندگی علاقه مند می گرداند و محیط خانه را باصفا و با طراوت می کند. مرد را به تلاش و کوشش بیشتر وادار و زن را به خانه و کاشانه دلگرم می سازد. ازدواج در آغاز بر پایه های لرزان و ناپایدار هوسرانی و تمتعات جسمانی و معاشقه های زودگذر و عشق های دروغین بنا می شود بدین جهت همواره در معرض انحلال و جدایی است، نیرومندترین عاملی که می تواند آن را تضمین کند همان بچه دار شدن است. جوانی و هوسرانی به زودی می گذرد، تمایلات جنسی فروکش می کند، عشق های ظاهری به سردی می گراید. تنها یادگاری که از آن دوران باقی می ماند و اسباب آرامش و دلگرمی مرد و زن را فراهم می سازد وجود فرزند است. بدین جهت امام سجاد (ع) فرمود: سعادت انسان در این است که فرزندان صالحی داشته باشد که به آنان استعانت جوید.پیغمبر اسلام (ص) فرمود: فرزند صالح گیاه خوشبویی است از گیاهان بهشت.

رسول خدا فرمود: بر تعداد فرزندانتان بیافزایید زیرا من در قیامت به زیادی شما بر سایر ملل افتخار خواهم کرد.

● تربیت فرزند

مهم ترین و حساس ترین وظیفه بانوان پرورش و تربیت فرزند است. در این باره پدر و مادر هر دو مسوولیت دارند لیکن ثقل این کار معمولا بر دوش مادران می باشد.

زیرا آنها هستند که می توانند مرتبا از کودکان خویش مراقبت و حفاظت نمایند. اگر مادران به وظیفه سنگین و مقدس مادری آشنا باشند و با برنامه صحیح نونهالان اجتماع را پرورش دهند می توانند اوضاع عمومی یک اجتماع بلکه جهان را به طور کلی دگرگون سازند. بنابراین ترقی و تنزل، پیشرفت و عقب ماندگی اجتماع در دست بانوان و به اختیار آنهاست. بدین جهت پیغمبر اسلام (ص) فرمود: بهشت در زیر پای مادران است. اطفالی که هم اکنون در محیط کوچک خانه پرورش می یابند مردان و زنان آینده اجتماع خواهند بود. هر درسی را که در محیط خانه و در دامن پدر و مادر فرا گیرند در اجتماع فردا به مرحله عمل خواهند رسانید. اگر خانواده ها اصلاح گردند اجتماع نیز حتما اصلاح خواهد شد. چون اجتماع به غیر از همین خانواد ه ها چیزی نیست. اگر بانوی باهوش و علاقه مندی باشد می تواند علاوه بر تربیت کردن فرزندان، خدمت علمی ارزنده ای هم انجام دهد. با به کار بستن دستورهای تربیتی و ملاحظه آثار و نتایج آنها به زودی در فن تربیت تخصص پیدا خواهد کرد. در آن صورت می تواند به وسیله اطلاعات جالبی که در این باره به دست آورده در راه اصلاح تکمیل کتاب های تربیتی خدمات علمی و ارزنده ای انجام دهد. لیکن یادآوری یک نکته ضرورت دارد. بسیاری از مردم از معنای صحیح تربیت غافل بوده بین تعلیم و تربیت فرق نمی گذارند. تربیت را نیز یک نوع تعلیم می پندارند. خیال می کنند با یاد دادن یک سلسله مفاهیم و مطالب سودمند دینی یا تربیتی و به وسیله پند و اندرزهای حکما و شعرا و نقل سرگذشت مردان نیک می توان کودک را کاملا تحت تاثیر قرار داد و مطابق دلخواه تربیتش نمود. مثلا گمان می کنند اگر آیات و روایات مربوط به مذمت دروغگویی را به اطفال یاد دادند و وادارشان کردند چندین حدیث و داستان درباره فضیلت راستگویی از برکنند و حتی در حضور مردم بخوانند و جایزه بگیرند، راستگو تربیت خواهند شد. در صورتی که در مورد تربیت به این مقدار نمی توان اکتفا نمود. البته از بر کردن آیه و حدیث و داستان های آموزنده بی اثر نیست. لیکن آثاری را که از تربیت انتظار داریم نباید از این قبیل برنامه های صوری انتظار داشته باشیم.

تهیه و تدوین: فاطمه درویشی، دبیر دینی و قرآن

منابع و ماخذ

۱- ساروخانی، باقر؛ اشتغال زن و خانواده، تهران، انتشارات دانشگاه تهران ۱۳۵۵

۲- صدر، حسن؛ حقوق زن در اسلام و اروپا، انتشارات جاویدان، چاپ اول، اسفند ۱۳۴۰

۳- قائمی، علی؛ نظام حیات خانواده در اسلام، تهران، انتشارات انجمن اولیا و مربیان ۱۳۶۳

۴- مطهری، مرتضی؛ نظام حقوق زن در اسلام، انتشارات صدرا، تهران ۱۳۵۸

۵- ساروخانی، باقر؛ مقدمه ای بر جامعه شناسی خانواده، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۰

۶- نشریه ماهانه آموزشی و تربیتی پیوند، تابستان ۱۳۸۰

---