شنبه, ۶ بهمن, ۱۴۰۳ / 25 January, 2025
وضعیت آیینی و فلسفی سرزمین هند هنگام ظهور بودا
● مقدمه
ریشه‌دارترین آیین در سرزمین هند، همانا هندوئیسم است. هندوئیسم از جمله ادیانی است كه منشأ پیدایش آن چندان مشخص نیست. برخی از محققان، هندوئیسم را یك فرهنگ قلمداد كرده‌اند تا یك مذهب. حتی اندیشمندان معروف هند نیز تعریف جامع و مانعی از هندوئیسم ارائه نداده‌اند.
«هندوئیسم مذهب و اعتقادی است مبهم؛ بدون شكل و چندجانبه كه همه چیز را برای همه‌ی مردم دربرمی‌گیرد. به دشواری می‌توان آن را به شكلی مشخص بیان كرد یا به شكلی مشخص گفت كه اصولاً هندوئیسم بامعنی معمولی كلمه‌ی مذهب، آیا مذهب هست یا نیست؟ آیین هندو در شكل كنونی خود و حتی در شكل گذشته‌اش اعتقادات و آداب فراوانی را دربرگرفته است كه اغلب بایكدیگر تضاد داشته‌اند. (جمشیدی بروجردی، ۱۳۷۲، ص ۱۲).
شرق‌شناسان، كیش هندو را به سه دوره‌ی ودایی (۱۵۰۰ الی ۵۰۰ سال قبل از میلاد)، برهمنی (۵۰۰ سال قبل از میلاد تا ۸۰۰ سال بعد از میلاد) و هندو (از قرن هشتم میلادی به بعد) تقسیم كرده‌اند.
«هندو توسعه و تكامل جریانی است كه از چشمه‌ی فیاض وِدایی جاری و پیچ و خم زمان را می‌پیماید و از آبشارهای تحولات اندیشه گذر كرده و جویبارهای عقاید و آرای نوشكفته بدان می‌پیوندد و به تدریج به رودی بزرگ تبدیل می‌شود كه در اثر افزایش و گسترش روزافزون توانا می‌گردد و سرانجام با سكوت و وقاری بی‌مانند در دریای خموشی و یگانگی محض كه هدف غایی معنویت هندوست می‌آساید». (شایگان، ۱۳۷۵، ص ۴).
● مرحله ودایی
مرحله‌ی «ودایی» نخستین مرحله‌ی هندوئیسم و اصیل‌ترین آنهاست. «ودایی» را نوعی خرد مقدس و روشن‌بینی حقیقی تعبیر كرده‌اند. به موجب «دین ودا» عقل انسان و علوم نمی‌توانند انسان را تكامل بخشند. «ودا» اصولاً علوم را موهوم می‌داند. هدف غایی رهنمودهای «ودا» رسیدن به «كریشنا» (خدای بزرگ واحد) و وحدت وجود است. برای سیر و سلوك در این راه تكاملی و طولانی، نخستین ضرورت آن است كه انسان «من» دروغین را از بین ببرد و به «من واقعی» كه همان ایمان است نائل آید. با قطع ارتباطات و اتصالات «من دروغین» و كسب ایمان، انسان قادر خواهد بود به «آتمن» یعنی «من بزرگ» كه وجودی حقیقی و ذاتی است دست یابد. در این حالت است كه آدمی متكامل شده و به همه‌ی آحاد بشر، نژادها و قومیتها عشقی ذاتی پیدا می‌كند. «آتمن» در سیر تكاملی خود به برهمن، كه عبارت است از روح همه چیز و حقیقت مطلق، می‌رسد و این مرحله همان راه درك وحدت وجود یعنی كریشنا و خدای بزرگ است. مراحل سه‌گانه‌ی رسیدن به این كمال عبارت‌انداز: «سنسارَهْ»، «كَرْمَه» و «نیروانه». گفتنی است كه تمام قوانین و آداب ودایی و بسیاری از رسمها و سنّتهای هندو كه اغلب آنها اكنون منسوخ شده است به این خدا نسبت داده می‌شود. (۱)
● مرحله‌ی برهمنی
آیین برهمن به دنبال ایجاد تحول در افكار و عقاید ودایی در قرن هشتم پیش از میلاد پدید آمده است. در این آیین دو كتاب به اسامی «برهمنه» و «اُپه‌نیشَدْ» به مجموعه‌ی كتب و عقاید هندوئیسم افزوده شد.
برهمنه مجموعه مطالبی است كه درباره‌ی قصه‌ها و افسانه‌ها و اساطیر خدایان، فدیه و جزئیات مناسك قربانی نگاشته شده است. اُپه‌نیشَدْ (وِیدانته)، چكیده و ماحصل تعلیمات دینی و فلسفی وداست. در این مرحله برهمنان برای محور قراردادن خود اختلافات نژادی و طبقاتی را بین مردم تشدید كردند. كاست یا طبقات پنجگانه كه آمیزش با هم ندارند از این زمان پایه‌گذاری شد.
نكته‌ی مهم دیگر در مورد هندوئیسم و حتی سیستم قرون وسطایی كاست نوع نگرش سیاسی رهبران بزرگ هند به این آیین مذهبی است. این نگرش برای آیین مذكور نوعی ارزش ملی و هویت تاریخی قائل است كه به بركت آن یكپارچگی و تمامیت ارضی كشور محفوظ می‌ماند. در تحلیل مذكور تعصب مذهبی هندوئیسم كه در برابر هر حركت مثبت و منفی همچنان ساختار طبقاتی خود را حفظ كرده است، به نحوی مورد تمجید نهرو قرار گرفته است. «سرجورج بیردودو» در جایی گفته است: «تا وقتی كه هندوها سیستم كاست را حفظ كنند هند همچنان هند خواهد بود، اما روزی كه از این سیستم جدا شوند دیگر هند وجود نخواهد داشت و این شبه جزیره انحطاط خواهد یافت. درهم شكستن یك نظام اجتماعی عظیم كه روزگاری دراز دوام یافته ممكن است به آشفتگی كامل زندگی اجتماعی منتهی شود».(جمشیدی بروجردی، ۱۳۷۲، ص ۱۱).
● آیین هندو
هندو سومین مرحله آیین ودایی است كه حدود قرن اول میلادی ظهور كرد. هندوها علاوه بر خدایان بسیار عدیده‌ای كه در بتخانه‌ها، كارخانه‌ها، مغازه‌ها و رهگذرها و خانه‌های خود مورد ستایش قرار می‌دهند، به سه خدا بیش از همه احترام می‌گذارند. خدایان بزرگ هندوها عبارت‌اند از: «برهما» یا خدای آفریننده؛ «شیوا» یا خدای مرگ و نابودی؛ و «ویشنو» یا خدای حافظ و سازنده. (جمشیدی بروجردی، ۱۳۷۲ ص ۱۲)
هندوان بر این باورند كه ویشنو ده بار در صور حیوان و انسان در زمین ظاهر شده كه بار هفتم به صورت «راما» و آنگاه «كریشنا» ظاهر شده است. راما و كریشنا نیز در بین خدایان هندو بسیار مورد احترام‌اند. (۲)
● آشفته بازار فلسفی: نیهیلیستها، سوفسطاییان و دیگران
ویل دورانت، شرایط ظهور بودا را بسیار آشفته می‌داند و اشاره می‌كند كه اُپه‌نیشَدْها، این آشفتگی را به انحاء مختلف بازتاب می‌دهند. او میگوید: گاهی فرزانگانی برهمنان را به ریشخند می‌گرفتند، چنان‌كه چاندوگیه اُپه‌نیشَدْ ، برهمنانِ درستی پندار آن زمان را به یك دسته سگ مانند می‌كند كه هر یك دم دیگری را چسبیده، مؤمنانه می‌گویند «اوم، (۳) بخوریم؛ اوم، بنوشیم». یا مثلاً سوسنوید اُپه‌نیشَدْ میگوید: نه خدایی هست، نه بهشتی، نه دوزخی، نه تناسخی، و نه جهانی؛ وداها و اُپه‌نیشَدْها كار ابلهانی خودبین است؛ اندیشه‌ها موهوم، و كلمات همه دروغ است؛ مردمی كه گول این حرفهای پرآب و تاب را خورده‌اند به خدایان و معابد و «مردان مقدس» می‌چسبند، گرچه در واقعیت میان ویشنو و سگ هیچ فرقی نیست. یا درباب ویروچنه گفته شده كه سی و دو سال شاگرد خود خدای بزرگ، پرجاپتی، بود، و درباره‌ی «آن خودی كه از بدی، پیری، مرگ، اندوه، گرسنگی، و تشنگی آزاد است، و آرزویش حقیقت است» تعلیم بسیار گرفت، و بعد ناگهان به زمین بازگشت و این تعلیم بسیار پرهیاهو را موعظه كرد كه «خود انسان باید در اینجا روی زمین نیكبخت شود؛ باید به خود رسد؛ آنكه خود را اینجا روی زمین نیكبخت می‌كند، آن كه به خود می‌رسد، هر دو جهان را داراست: این جهان و آن دیگری را».
در واقع، تصویری شكل می‌گیرد كه در آن، همراه با پارسایانی كه درباره‌ی برهمن تفكر می‌كنند، اشخاص گوناگونی را می‌بینیم كه همه‌ی برهمنان را خوار می‌شمرند؛ در همه‌ی خدایان شك روا می‌دارند؛ و بی‌هیچ هراسی نام ناستیكه ، یا نه- گو ، نیهیلیست (هیج باور) را بر خود دارند. مثلاً سنجیه ، لاادری (آگنوستیك) بود، یعنی زندگی پس از مرگ را نه می‌پذیرفت و نه انكارش می‌كرد؛ او در امكان شناسایی شك می‌كرد، و فلسفه را محدود به جستجوی آرامش می‌دانست. پورنه كاشیپه قبول فرقهای اخلاقی را رد می‌كرد، و تعلیمش این بود كه روان آدمی برده‌ی پذیرای بخت و تصادف است. مشكرین گشاله بر این عقیده بود كه تقدیر، تعیین‌كننده‌ی همه چیز است، و به نیكیهای انسانها توجهی ندارد. كیمبلین انسان را ساخته‌ی (چهار عنصر) خاك، آب، آتش، و باد می‌دانست، و می‌گفت: «ابله و فرزانه، به هنگام زوال تن، یكسان از میان می‌روند؛ نابود می‌شوند؛ و دیگر، پس از مرگ، هستی ندارند». مؤلف رامایانا، برهمن جابالی را در هیئت یك شكاك نمونه نشان می‌دهد. مثلاً جابالی، راما (قهرمان رامایانا) را، كه می‌خواهد دست از پادشاهی بردارد تا سوگندش را نشكسته باشد، ریشخند می‌كند: جابالی، برهمن دانا و سوفسطایی خوش‌بیان و سخن‌آور، كه در ایمان و آیین و وظیفه تردید روا می‌داشت، با پسر جوان شاه آیودهیا چنین گفت: «دلم به حال آنهایی می‌سوزد كه از كامهای دنیایی رو می‌گردانند، و به جستجوی نیكی برای نیكبختی اخروی می‌شتابند و در مرگی نابهنگام فرو می‌روند.
غم دیگران را نمی‌خورم. مردم هر ساله خوراك و چیزهای گرانبهای دیگر را در راه نیاكان از دست رفته‌ی خود پیشكش كرده، آنها را از میان می‌برند. ای راما، آیا هیچگاه شده است كه مرده غذا بخورد؟ اگر یكی غذا بخورد و دیگری پرورده شود، پس آنهایی كه به سفر می‌روند نیازی به زاد راه ندارند. خویشان آنها می‌توانند به نام آنها در خانه به برهمنی غذا بدهند!
ای رامه چندره، این اوامر و نواهی كتاب مقدس را آموختگانی آورده‌اند كه در واداشتن دیگران به بخشش و پیدا كردن دستاویزهای دیگر ثروت‌اندوزی چرب‌دست بودند. ازاین‌رو ساده‌دلان را فرمانبردار خویش كرده‌اند. تعلیمشان این است، «بدهید؛ ببخشید؛ دستگیری كنید؛ خود را مقدس سازید؛ ریاضت بكشید؛ مرتاض شوید». ای راما، فرزانه باش، یقین بدان كه جز این جهانی نیست! از آنچه هست بهره‌مند شو و هر چه ناخوشایند است، آن را به دورافكن! اصلی را بپذیر كه برای همه پذیرفتنی باشد».
پی‌نوشتها
۱. از جمله‌ی این آداب منسوخ شده، زنده‌زنده سوزاندن زنان پس از مرگ شوهرانشان بوده است كه هنوز هم گهگاه اتفاق می‌افتد. در ۱۹۸۸ یك نمونه از این مراسم حادث شد و پس از این واقعه بود كه دستگاه قضایی كشور (هند) مقرر نمود كسانی كه مبادرت به آتش‌زدن بانوان پس از مرگ شوهرانشان نمایند به ۶ سال زندان محكوم خواهند شد. حتی وجود این قانون، خود مبین نفوذ و اعتبار هندوئیسم است؛ چرا كه اولاً مجازات ۶ سال زندان برای یك قتل عمد، مكافاتی ناچیز است و ثانیاً در مواردی كه اطرافیان متعصب متوفی شهادت دهند كه زن شخصاً مبادرت به خودسوزی نموده و فی‌المثل آنها مطلع نبوده‌اند، از قانون، كار زیادی ساخته نیست. نكته‌ی مهم قابل ذكر در ودا آن است كه در این آیین نمونه‌ها و آثاری از پرستش اشیاء یا حیوانات (توتم‌پرستی) كه مربوط به ادیان بدوی است وجود دارد. پرستش گاو از این نمونه‌هاست. (نك: جمشیدی بروجردی، ۱۳۷۲، ص ۱۰).
۲. مسئله‌ی مسجد بابری كه هندوها آن را معبد راما تصوَّر می‌كنند نمونه‌ای از علاقه‌ی شدید و تعصب‌آمیز هندوها به راماست. به‌طور كلی یكی از ویژگیهای عمده‌ی هندوها داشتن تعصب افراطی نسبت به اعتقادات خود می‌باشد. این تعصب از زمانهای قدیم تا حال حاضر تا حدود زیادی حفظ شده است. تعصب شدید مذهبی نه تنها در بین توده‌های مردم بلكه در بسیاری از موارد در بین افراد مطلع و فرهیخته (حتی رهبران استقلال) نیز مشاهده گردیده است.
به گفته‌ی خانم امینه‌السعیدیه، گاندی به‌رغم صفات و ملكات پسندیده‌اش، هندویی متعصب و متدین بود. برای نمونه رفتار او در ۱۹۱۸ هنگامی كه در چند ناحیه هندوستان بر سر مسئله‌ی قدیمی گاوكشی، شورشها و عملیات به راه افتاده بود وی صریحاً اعلام كرد: «هندوها ولو با زور شمشیر هم باشد مسلمانان و مسیحیان را وادار خواهند كرد كه از كشتن گاو احتراز جویند». (جمشیدی بروجردی، ۱۳۷۲، ص ۱۳). گفتنی است كه ویل دورانت، گاندی را پیرو آیین جین می‌داند و هندو بودن آن را تأیید نمی‌كند. متأسفانه نویسنده كتاب «علل درگیریهای مسلمانان و هندوها» - آقای جمشیدی بروجردی منبع گفته خانم امینه‌السعیدیه را ذكر نكرده است.
۳. om یا Aum هجای مقدسی است كه نخست در اُپه‌نیشَدْها دیده می‌شود و آن را «تخم» همه‌ی «منتره»ها دانسته‌اند. ریشه‌ی تولید و از میان رفتن یاكون و فساد است. ازاین‌رو، اوم هجای جاویدانی است كه همه‌ی هستی تحول آن است. گذشته، حال، و آینده در همین یكصدا وجود دارد، سه حرف اوم (Aum) نشانه‌ی برهما، ویشنو، و شیواست. بعدها اوم معانی دیگری هم پیدا كرد.
۴. مراد خاك و خاكستری است كه به هنگام پشیمانی و توبه بر سر و روی ریزند.
۵. یكی از چندین نظری كه درباره‌ی خاستگاه آیین بودا هست همین نظر است كه كشاكش دو طبقه‌ی جنگجویان و براهمه را در این زمینه عامل اصلی می‌داند. استاد عسگری پاشایی معتقد هستند گرچه این كشاكش می‌توانسته مؤثر باشد، اما نظرهای دقیق‌تر دیگری هم در این زمینه هست، كه پذیرفتن چنین نظری را دشوار می‌كند. (نك: ویل دورانت، تاریخ تمدن، جلد اول، مشرق زمین گاهواره تمدن، ۱۳۶۷، ص ۴۸۳).
۶. Orphiques یعنی كسانی كه مبانی اخلاقی و فلسفی را از ارفه (Orphee) اخذ كرده‌اند: به موجب افسانه‌های یونانی «ارفه» رئیس شعرایی است كه قصاید و سرودهای مذهبی بدانها منسوب است؛ و برحسب یكی از داستانها «ارفه» كسی است كه «اپولون» چنگی به او عطا كرد و رب‌النوعهای شعر و موسیقی نواختن آن را به او آموختند.
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست