سازها در پستوی روستاها

موسیقی نواحی به عنوان بخشی مهم از میراث شفاهی مناطق مختلف همواره مورد توجه و علاقه ویژه فرهنگ پژوهان و مردم شناسان بوده است

موسیقی نواحی به عنوان بخشی مهم از میراث شفاهی مناطق مختلف همواره مورد توجه و علاقه ویژه فرهنگ پژوهان و مردم شناسان بوده است. شاید دلیل اصلی توجه این است که موسیقی نواحی آینه ای است تمام نما از زندگی مردم هر ناحیه به طوری که با قاطعیت می توان گفت با بررسی موسیقی هر منطقه به راحتی می توان با ساختار زندگی، آداب، ارزش ها و سایر ویژگی های آن محیط آشنا شد. در میان استان های کشور، کرمان به عنوان پهناورترین استان ایران گنجینه ای گرانبها از موسیقی و سازهای نواحی است. وسعت زیاد این استان و همجواری آن با استان های هرمزگان، فارس، یزد، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان و تأثیرپذیری و تأثیرگذاری موسیقی و فرهنگ این استان در تقابل با نواحی همجوار و همچنین وجود اقوام و ایلات مختلف که هر یک دارای آداب و رسوم مخصوص خود هستند، موجب شده است تا تنوع فرهنگی و موسیقایی چشمگیر و حیرت انگیزی را در این استان شاهد باشیم.

تعدادی از سازهای کرمان تقریباً از صفحه روزگار محو شده و تنها به بازسازی و آشنایی دوباره آن پرداخته شده است. تعدادی نیز به خاطر تمایل نداشتن هنرمندان جوان به سازهای دستگاهی ایران به تدریج جایگاه اصلی خود را از دست می دهد.

● سازهای کوبه ای

▪ چوغ: سازی است سنگی که روی یک طرف آن را با پوست بز یا گوسفند می پوشانند. تا ۲ دهه قبل این ساز در بین گروهی از ساربانان و شتربانان رواج داشته است به این ترتیب که آن را با طناب روی شتری به نام شتر سرآهنگ (راه بلد) می بستند و ساربانان در هنگام بروز توفان شن از آن به عنوان ساز راهنما استفاده می کرده اند.

▪ چوغرو: این ساز در روستای «بیدخون مرغک» بم شناسایی شده و در هنگام رقص و پایکوبی نواخته می شده است. پوست چوغرو از جنس پوست بز و گوسفند بوده و ۲زنگوله در دوطرف کمانه و تعدادی حلقه فلزی در چارچوب چوبی آن آویزان است.

▪ جاریگ: سازی است استوانه ای و کوچک که بر ۲دهانه آن پوست می کشند و داخل آن مقداری سنگ ریزه (ریگ) می ریزند. نوازنده در حال اجرای ریتم بر روی یکی از پوست ها، جاریگ را در حالتی شوک دار پایین و بالا می کنند و از برخورد ریگ ها با پوست بالا و پایین صدایی ایجاد می شود. جنس بدنه در قدیم چوبی بوده است و در حال حاضر برای راحتی بیشتر از حلب ساخته می شود.

▪ درک: نوعی ساز پوستی دوطرفه است که با تسمه به گردن نوازنده آویزان می شود و برعکس دهل، پوست ها موازی زمین قرار می گیرند و به جای چوب و ترکه با انگشتان دست نواخته می شود. معمولاً بر بدنه این ساز زنگوله با نخی از جنس کنف آویزان است و نوازنده در مواقعی زنگوله را بر روی پوست بالایی می گذارد تا در هنگام نواختن و لرزش پوست، صدای زنگ داری ایجاد شود. این ساز از سوی گروهی ازکولیان سیرجان نواخته می شود و تا به حال نظیر آن در کشور دیده نشده است.

▪ نقاره: ۲ نوع نقاره در استان کرمان رایج است، یکی نقاره های سفالی که در مناطقی مانند امیرآباد شول رایج است و دیگری نقاره های فلزی که در مناطقی مانند شهربابک و شهداد مورد استفاده است.

مراسم نقاره نوازی (نوبت نوازی) که قبل از طلوع آفتاب و هنگام غروب اجرا می شده هنوز هم در یکی از امامزاده های شهداد به نام امامزاده زید برگزار می شود. در اصطلاح محلی به این نقاره ها طبل امامزاده می گویند و دلیل اجرای آن را یادآوری شکوه و معنویت امامزاده می دانند.

▪ کوزک: مناطق شناسایی شده این ساز دهستان های نزدیک فهرج و نرماشیر است. کوزک در این مناطق با ۲ اندازه کوچک و بزرگ استفاده می شود که کوزک بزرگ را با دست و کوبه ای قابل انعطاف (در حال حاضر دمپایی ابری) می نوازند.

نوازندگان برای تولید صدا هم از بدنه سفال کوزک و هم دهنه آن (به صورت متراکم کردن هوای داخلی آن ) استفاده می کنند. جالب این که این کوزک، شنوندگان را به یاد صدای طبل های هندی می اندازند.

سنگ: این ساز بدوی در بعضی از روستاهای کهنوج و سبزه واران نـــــــواخته می شود به این صورت که سنگ ها را به شکل های مسطح و تیغه ای می تراشند و در سرزرد آهنگ ها و ترانه ها به هم می کوبند.

▪ چوبسر( چوب سحر ): چوبی است به ارتفاع بیش از ۲متر که با زنگوله، پارچه های رنگی، خرمهره و خرده فلز تزئین می شود.

▪ چلیک: سازی حلبی است که با چوب نواخته می شود از این ساز در روستای راویز رفسنجان در مراسم مذهبی استفاده می شود.

▪ خلخال: شامل زنجیری است که به آن تعدادی زنگوله آویزان شده است و خانم ها در مراسم شادی به مچ پای خود می بندند و با حرکت دادن پا، آن را به صدا درمی آورند تا با ریتم آهنگ همراهی کند. خلخال بیشتر در بین کولی ها و بعضی عشایر منطقه کاربرد دارد.

● سازهای بادی

▪ سرنا: به سرنا در اصطلاح محلی «ساز» و به نوازنده آن «ســــــــازی» گفته می شود. باستان شناسان در کاوش های منطقه بشاگرد به نوعی سرنا دست یافته اند که قدمتی ۷ هزار ساله دارد. سرنای دیگری مربوط به دوره هخامنشی در موزه ساز کرمان نگهداری می شود. به طــــور کلی ۴ نمونه سرنا در استان کرمان رایج بوده که ۳ نمونه آن در ایران بی همتاست.

▪ نوع اول: با بدنه ای یک تکه مانند اکثر سرناهای کشور است، از این سرنا در نواحی سیرجان، شهربابک و بردسیر (خرمنده و لاله زار ) استفاده می شود.

▪ نوع دوم: دارای بدنه ای ۲ تکه که در اصطلاح محلی به آن«نرلاس» گفته می شود و قسمت شیپوری ساز از بدنه جدا می شود که از این لحاظ با سایر سرناهای کشور متفاوت است. در جــــــیرفت، بم، قلعه گنج و قسمت هایی از بافت و کهنوج از این ساز استفاده می شود.

▪ نوع سوم: مانند سرنای نوع اول ولی با ارتفاع بیش از ۶۰ سانتی متر است. این سرنا بلندترین سرنای شناخته شده ایران است و در شهرستان منوجان استفاده می شود.

▪ نوع چهارم: تنها سرنای گلی در جهان است که در روستای سبلوییه زرند بسیار محدود استفاده می شود.

▪ کرنا: شکل کرنا مانند سرنا است ولی ابعادی بزرگتر دارد. قسمت شیپوری کرنا فلزی و معمولاً از جنس برنج است و در مناطقی از سیرجان، شهربابک و بافت رایج است. معمولاً کرنا را به همراه نقاره یا دهل می نوازند.

▪ سفید مهره: این ساز نوع خاصی از بوق صدفی است که در مراسم عزاداری و همچنین برای اعلان فوت افراد به کار می رفته است به طوری که برای اعلام خبر مرگ افراد ۳ بار در این ساز می دمیده اند. سفید مهره درمناطقی مانند چترود، ســـــیرچ، ده زیار، دوران، جوشون، شهداد، گودیز و اندهجرد رایج است.

▪ نی محلی: این ساز در بیشتر مناطق استان کرمان به صورت لبی نواخته می شود. ابعاد و تعداد سوراخ های نی در مناطق مختلف استان متغیر است. اکثر نوازندگان نی دارای صدایی خوش هستند و در بین نی نوازی به غریبی خوانی و کرتی خوانی که ۲ نمونه مهم از سوگ آواهای استان کرمان است می پردازند.

▪ نی جفتو: از این ساز بیشتر در نواحی جیرفت، بم، شهداد و بافت استفاده می شود و شامل۲ نی کوچــــــــــک است که به وسیله روده گوسفند به هم متصل شده است. اکثر نی جفتوها چهارسوراخ دارند ولی در بعضی مناطق با ۵ سوراخ نیز دیده شده است.

▪ فیقو: نوعی ساز بــــــادی است که در بعضی مناطق آن را از ساقه جو و در بعضی مناطق با نی می سازند. در برخی مناطق چوب فیقو فاقد سوراخ است و فقط یک صدای واحد را تولید می کند. نوازندگان این ساز را کودکان تشکیل می دهند.

▪ شاخ نفیر: سازی است بادی از جنس شاخ که از سوی قلندران ودراویش دوره گرد استفاده می شود. درگذشته از این ساز در مسیر سفرها و برای دورکردن حیوانات وحشی و ترساندن آنها استفاده می شده ولی در حال حاضر برای باخبرکردن اهالی محله ها و جمع آوری نذورات استفاده می کنند.

▪ سوتک: ســـازی است گلی که در بعضی مناطق استان و بیشتر به وسیله نوجوانان نواخته می شده است. در حال حاضر پیرترین سوتک ساز ایران با ۹۵ سال سن در شهداد زندگی می کند. نوعی سوتک در استان کرمان ساخته می شود که درون آن را با آب پر می کنند تا صدایی شبیه به صدای پرندگان تولید کند. سوتکی مربوط به دوره ساسانیان نیز در حفاری های منطقه قلعه دختر شهر کرمان کشف شده است.

● سازهای زهی آرشه ای

▪ چنگ: نوعی قیچک است که در اصطلاح محلی به آن چنگ گفته می شود. این ساز در مناطقی از جیرفت، منوجان، کهنوج، قلعه گنج و بردسیر رایج است و به نوازنده آن چنگی گفته می شود. قیچک بردسیر در اصطلاح محلی «کمانچه» گفته می شود .

▪ چنگ قطی: از قوطی های حلبی و تخته ساخته می شود و دارای ۳ سیم است. از این ساز در روستای چاه دادخدا و شهرستان منوجان استفاده می کنند .

▪ یروتی: سازی است که تصور می شد از سال ۱۳۴۰ منسوخ شده است اما اخیراً نواختن این ساز زهی در مناطقی از منوجان مشاهده شده است.

سید فؤاد توحیدی