نگاهی به تحولات کتاب و نشر در دوره محمد خاتمی

هنگامی که هاشمی رفسنجانی کرسی ریاست جمهوری را به محمد خاتمی می سپرد, ۱۴۳۸۶ عنوان کتاب در سال تولید شده بود که ۲۴۵۰ عنوان آن ترجمه, ۱۱۹۳۶ عنوان تالیف که ۲۵۷۸ عنوان آن را ناشران شهرستانی و ۱۱۸۰۸ عنوان آن را ناشران تهرانی تولید کرده بودند

هنگامی که هاشمی رفسنجانی کرسی ریاست جمهوری را به محمد خاتمی می سپرد، ۱۴۳۸۶ عنوان کتاب در سال تولید شده بود که ۲۴۵۰ عنوان آن ترجمه،‌ ۱۱۹۳۶ عنوان تالیف که ۲۵۷۸ عنوان آن را ناشران شهرستانی و ۱۱۸۰۸ عنوان آن را ناشران تهرانی تولید کرده بودند. از این تعداد کتاب ۷۰۶۶ عنوان آن چاپ اول و ۷۳۲۰ عنوان آن چاپ مجدد، و تیراژ متوسط کتاب نیز ۵۶۴۵ نسخه بود. در زمانی که محمد خاتمی دولت را به محمود احمدی نژاد می سپارد سالانه ۳۸۹۹۱ عنوان کتاب تولید شده است که ۹۱۴۶ عنوان آن ترجمه و ۲۹۸۴۵ عنوان آن تالیف که ۱۰۷۹۵ عنوان آن را ناشران شهرستانی و ۲۸۱۹۶ عنوان آن را ناشران تهرانی تولید کرده اند. از این تعداد کتاب ۲۰۵۳۷ عنوان آن چاپ اول و ۱۸۴۵۴ عنوان آن تجدید چاپی است و تیراژ متوسط کتاب نیز ۴۳۱۲ نسخه بوده است.

از دیوار ممیزی کوتاه و قاعده مند تا بازگشت به گذشته

عطاء الله مهاجرانی، نخستین وزیر فرهنگ محمد خاتمی از جمله چهره هایی بود که به سیاست درهای باز در عرصه نشر و کتاب اعتقاد داشت. وی وقتی سکان این سمت را به دست گرفت، سعی کرد در اداره کتاب، تغییراتی را به وجود آورد. سیاستهای مهاجرانی سبب شد تا سختگیری در مقابل برخی آثار به حد اقل برسد. کتابهایی که در دوره وزارت مصطفی میرسلیم اجازه چاپ مجدد نداشتند، در این دوره بدون هیچ مشکل خاصی به چاپ رسیدند و وزیر ارشاد در یک اعلام عمومی گفت که کتابهایی که برای بار اول از ارشاد مجوز چاپ دریافت کردند، ‌دیگر نیازی به مراجعه دوباره برای دریافت مجوز ندارند. این کار سبب شد تا کتابهایی چون رمان ۱۰ جلدی کلیدر، که در دوره میرسلیم به مدت سه سال از چاپ آن ممانعت می شد،‌ فرصت چاپ دوباره بیابند. مهاجرانی اگرچه توفیق نیافت سانسور و ممیزی را برچیند، اما در قاعده مند کردن آن اهتمامی جدی رواداشت و توانست تصویری مطلوب و باور پذیر از خطوط قرمز در عرصه کتاب به دست دهد. وی همچنین دراین دوره پیشنهاد داد تا ناشرانی که شناخته شده تر هستند، خود مسئولیت چاپ آثار شان را بر عهده گیرند. این پیشنهاد اگرچه در دوره وزارت مهاجرانی مجال اجرا نیافت، اما در دوره وزارت معاون وی، احمد مسجد جامعی فرصت اجرا پیدا کرد. در این دوره علی اصغر رمضانپور بر جای مسجد جامعی در معاونت فرهنگی تکیه زد و در یک تصمیم کارشناسانه که حاصل مشورتش با شورای مشورتی ناشران و نیز برخی از ناشران شناخته شده کشور بود، به نزدیک به ۱۰۰ ناشر شناخته شده، اختیار داد تا خود مسئولیت چاپ کتابشان را بر عهده بگیرند و در مقابل اگر شکایتی هم از سوی اشخاص حقیقی و یا حقوقی نسبت به مطالب و محتوای کتاب آنها صورت گرفت، خود در دادگاه پاسخگو باشند. فشارها به وزارت ارشاد، به خصوص در حوزه کتاب، به حدی بود که ناشران و نویسندگان برخی از کتابهایی که از اداره بررسی کتاب مجوز چاپ گرفته بودند، به دادگاه فرا خوانده شدند. "نشر نی" برای کتاب زنان پرده نشین و نخبگان جوشن پوش انتشارات کتاب خورشید و و نویسنده آن ( توکا ملکی ) برای کتاب زنان موسیقی ایران، و نیز نویسندگان کتاب در مهمانی حاج آقا (حبیب الله داوران و فرهاد بهبهانی) از جمله افرادی بودند که به دادگاه کشانده شدند. دادگاه، البته کار را در همین اندازه متوقف نکرد و افرادی چون مدیر اداره کتاب و حتی معاون فرهنگی وزیر را نیز به دادگاه فرا خواند. این فشارها و نیز برخی نا هماهنگیها در عرصه مدیریتی سبب شد تا دو سال مانده به پایان دوران وزارت احمد مسجد جامعی، معاون فرهنگی و نیز مجید صیادی ( که کارش تا بازداشت هم کشیده شده بود) از سمت خود استعفا کرده و بخش کتاب وزارت ارشاد مجددا در چرخه ای قرار بگیرد که سبب شود تا اعتراضات به سانسور و ممیزی از سوی ناشران شدت گرفته و کار به مطبوعات و نامه نگاری ناشران به ارشاد کشیده شود. وضعیت ممیزی در دو سال آخر به گونه ای بود که برخی از جدی ترین کتابهای فکری نیز مجال انتشار نیافتند. در این دوران به مانند سالهای پیش از دوم خرداد، رابطه میان ناشران و ارشاد از یک رابطه صمیمی و دوستانه به رابطه ای اداری و خشک تبدیل شد و فضا به سمتی رفت که تراشه های این فشار حتی در نمایشگاه بین المللی امسال نیز به چشم می آمد.

فراز ادبیات، رمان، زنان نویسنده و کتابهای اجتماعی و سیاسی

بخش مهمی از فعالیتهای حوزه کتاب در دوره آقای خاتمی به چاپ و انتشار کتابهای مرتبط با موضوعات سیاسی اجتماعی و تاریخی اختصاص یافت. بستر سازی و وجود برخی آزادیهای مدنی اجتماعی و فکری سبب شد تا برخی از نحله های فکری و فرهنگی در جامعه ریشه بدواند و موضوعاتی چون رابطه دین و مدرنیته، تاریخ انقلاب، جنگ، روشنفکری دینی، رابطه دین و دولت، و نیز پژوهشهای جدی در تاریخ اسلام و نیز تاریخ معاصر ایران و. .. به موضوعات مورد علاقه مردم و نیز قشر کتابخوان تبدیل شود. این علاقه مندی ناشران جدی را به صرافت انداخت تا ترجمه یا تالیف کتاب در این حوزه ها را سفارش دهند. نگاهی به فهرست کتابهای این حوزه نشان می دهد که رشد عناوین کتابهایی با این موضوعات بسیار زیاد بود. در این دوره رویکرد جدی ای نیز به کتابهای تاریخی صورت گرفت که نمونه موفق آن دو کتاب علی رهنما ( زندگی دکتر شریعتی ) و عباس میلانی (زندگی هویدا) نمونه ای از این آثار است. پژوهش این دو محقق توانست نگاهی تازه به خوانندگان در چگونگی تالیف کتابی تاریخی به دست دهد و البته توقع آنها را از کتابهای این حوزه برکشاند. در این دوره اقبال به مطبوعات سبب شد تا برخی از مقالات روزنامه نگارانی چون اکبر گنجی، سعید حجاریان، عماد الدین باقی، حمیدرضا جلایی پور، ماشاءالله شمس الواعظین، ابراهیم نبوی و مرتضی مردیها در غالب کتاب نیز با اقبال عمومی روبرو شود. رسیدن کتاب عالیجناب سرخپوش اکبر گنجی به ۲۷ بار چاپ در مدت ۶ ماه نمونه ای از اقبال عمومی به این آثار بوده است.

---