هوبره

هوبره با نام علمی chlamydotis undulata از خانواده Otidae است که در ایران شامل سه گونه زنگوله بال میش مرغ و هوبره است

Houbara Bustard

▪ سلسله:جانوران

Kingdom: Animalia

▪ شاخه:طنابداران

Phylum: Chordata

▪ رده:پرندگان

Class: Aves

▪ راسته:درناسانان

Order: Gruiformes

▪ خانواده:هوبره

Family: Gruidae

▪ جنس‌ و گونه: هوبره

Genus& Species : Chlamydotis undulata

هوبره با نام علمی chlamydotis undulata از خانواده Otidae است که در ایران شامل سه گونه زنگوله بال میش مرغ و هوبره است.

هوبره جثه ای در حدود ۶۰ تا ۶۵ سانتی متر با پاها و گردنی بلند و چشم درشت و زرد رنگ و پر و بالی به رنگ قهوه ای شنی وخاکستری رنگ است.

● هوبره : پرنده ای محجوب و تماشایی

این پرنده در ایران به صورت بومی و مهاجر دیده می شود . هوبره یکی از صیدهای تاریخی و باستانی ایران قلمداد می شود . فردوسی طوسی در شاهنامه منظوم خود آن جا که درباره شکار یلان و گردان و سپهسالاران دلیر ایران سخن به میان می آورد از شکار هوبره به وسیله رستم و گیو و گودرز یاد می کند و جملگی این پهلوانان تهمتن ، هوبره را به وسیله تیر و کمان صید می کردند .

این پرنده حدود ۳-۵/۱ کیلو وزن دارد که هم اندازه میش مرغ ماده می باشد ولی گونه زنگوله بال ، بسیار بزرگتر و متفاوت با نوع معمولی این پرنده و از نظر شکل ظاهری شبیه بوقلمون است و طول بالهای آن به ۱۴۰ سانتیمتر می رسد و به طور کلی با پرو بال قهوه ای رنگ ، زیر تنه خاکستری سفید با دسته پرهای سیاه و سفید بلند که از دو طرف گردن آویزان است و حالت دامن مانندی به آن می دهد مشخص می شوند و دارای نشان و رنگ و حالتی شبیه پوست پلنگ هستند . همچنین انتهای شاهپرهای بال سیاه است . در زمستان سطح پشتی شاهپرهای ثانویه سفید می شود . پرواز این پرنده سنگین و آهسته است و درهنگام پرواز ابتدا به تندی راه می رود و بعد پرواز می کند و دارای دم نسبتا بلندی است . هوبره پرنده ای تماشایی است که در هنگام پرواز پرهای زیبایش تلوتلویی از رنگ سفید و قهوه ای دارد.

زیستگاه این پرنده در نواحی بیابانی و نیمه بیابانی کویری استپی و دشتی است که پوشش گیاهی پراکنده و تنک دارند. این پرنده به صورت بومی یا مهاجر در این زیستگاه ها زیست می کند با این حساب دو سوم کشور واجد شرایط زیستی برای این پرنده می باشد. این پرنده در زمان نه چندان دور در بیش از ۲۰ کشور دنیا زندگی می کرده است اما به دلیل شکار بی رویه و تخریب زیستگاه هایش در حال حاضر به شدت کمیاب شده است به طوری که در لیست قرمز AUCN به عنوان گونه های در حال انقراض قرار گرفته و در کشور خود ما نیز از طرف سازمان حفاظت از محیط زیست به عنوان گونه حمایت شده اعلام گردیده است.

هوبره به دلیل ظاهر زیبا و جثه بزرگ رفتارهای بسیار جالب و تماشایی در هنگام انتخاب جفت و همچنین بعضی باورها راجع به خواص گوشت آن همیشه مورد توجه شکارچیان بوده است . اما خصوصیت منحصر به فرد این پرنده هنگام مواجه شدن با پرندگان شکاری موجب شده است که برای گروه زیادی از علاقه مندان به شکار پرندگان شکاری شکار هوبره به عنوان هیجان انگیز ترین برنامه شکار تلقی شود. هوبره هنگام مواجه شدن با پرندگان شکاری که در آسمان قصد جانش را کرده اند مانورهای جالبی انجام می دهد و با تغییر مسیر ناگهانی خود را به بالای سر پرنده شکاری می رساند و با پاشیدن ماده چسبناکی که در بدن ذخیره دارد موجب اختلال در پرواز پرنده شکاری و گاه سقوط کردن آن می شود .

هوبره در جدال با شاهین وقتی شاهین از پشت نزدیک می شود ناگهان تغییر ارتفاع به سمت بالا داده و از مقعد خود خمیر رقیق چسبناکی را به سمت شاهین می افشاند که در صورت ریخته شدن بر روی بالهای شاهین بلافاصله شاهین سقوط می کند و در حین سقوط آسیب می بیند ( به این دلیل به آن پرنده بمب انداز هم می گویند ). اگر چه شیوخ عرب سعی می کردند بحث قوش پرانی را بعنوان حفظ یک سنت مطرح و از آن دفاع کنند ولی رفته رفته صدای مخالفین از گوشه و کنار دنیا بلند شد و شیوخ عرب برای پرداختن به امر قوشبازی و شکار هوبره با شاهین به شدت زیر سئوال قرار گرفتند . هر چند این مخالفت ها در سطوح بین المللی روز به روز بیشتر می شد اما آنان نمی خواستند از این رویه که به عنوان سنت و حتی نشانه قومیت و شخصیت بود دست بردارند .

در سال ۱۳۸۰ با هدف کمک به پایداری و پویایی جمعیت هوبره و همچنین ایجاد زمینه های لازم برای مدیریت و حفاظت زیستگاه و اکوسیستم های آن مطالعات گسترده ای در زیستگاه های شهرستان خاتم واقع در استان یزد بر روی این گونه انجام گرفت که در نهایت به انتخاب منطقه قره تپه به عنوان مستعد ترین و مناسب ترین زیستگاه هوبره انجامید که بخشی از این مطالعات بر اساس توافق نامه همکاری مشترک مطالعاتی و تحقیقاتی سازمان حفاظت محیط زیست با مرکز ملی تحقیقات حیاط وحش عربستان NWRC در چهار چوب کنوانسیون بین المللی CITES انجام شده است.

در حال حاضر اگر کسی در شهریور ماه به نمایشگاه شکار ابوظبی سری بزند خواهد دید که بیش از ۳۰ شرکت در دنیا مشغول پرورش و تکثیر انواع این پرنده ها هستند و اگر تعداد پرنده های عرضه شده در این نمایشگاه را بشمارد رقمی بالاتر از ۱۰۰۰ خواهد بود . علاوه بر این اقدام که موجب رشد و شکوفایی صنعت پرورش پرندگان شکاری گردید با تاسیس چند مرکز بیمارستانی در این کشورها ، پرندگان شکاری در دست مردم را تحت معالجه و مراقبت قرار دادند و بعلاوه با توجه به اینکه تجارت پرندگان شکاری به کشورشان غیر قانونی اعلام شد . پرندگان ضبط شده از قاچاقچیان را نیز در این مراکز باز پروری کرده و آنها را در کشورهای آسیایی مثل پاکستان و ایران رها می سازند . اقدام بعدی ، حل مشکل هوبره بود که طبق بررسی ها جمعیت آن به شدت رو به نقصان گذاشته بود برای این کار نیز بودجه مخصوص در نظر گرفته شد و نحوه زندگی و مهاجرت این پرنده ها و نحوه تولید و تکثیر مصنوعی آنها بررسی شد و متعاقب آن چندین مرکز پرورش و تکثیر هوبره نیز به راه افتاد که پس از تکثیر در طبیعت رها سازی شوند .

کار از این هم فراتر رفت و آن تلاش این دولت ها برای ثبت امر قوش پرانی و شکار هوبره بصورت یک میراث فرهنگی در بخش میراث فرهنگی جهان در یونسکو بود که در حال انجام است . حتی کنوانسیون CITES نیز متقاعد شد که این روش شکار ، روش پایدار است یعنی کمک به تکثیر هوبره و استفاده از پرندگان شکاری تولید شده در مراکز پرورش ، می تواند از جمله نمونه های SUSTAINABLE USE OF WILDLIFE قرار گیرد .

از جمله اقدامات انجام شده در مورد هوبره ، مطالعه ای است که به هزینه دولت های عربی و با استفاده از ماهواره و نصب فرستنده بر روی هوبره ها انجام شده که نتیجه یک نمونه از این کار را در تصویر شماره ۱ ملاحظه می فرمایید که بخشی از کشور ما را در بر می گیرد و همچنین مطالعه و انجام پروژه هایی برای سرشماری جمعیت و مسیر مهاجرت این پرنده ها .

مرکز تحقیقات هوبره هرات به عنوان اولین و تنها مرکز تحقیقات هوبره در ایران در سال ۱۳۸۱ با همکاری کارشناسان حفاظت از محیط زیست یزد و معاونت منابع طبیعی این سازمان موفق به تکثیر و پرورش هوبره در شرایط آزمایشگاهی گردید.

این مرکز تحقیقات علاوه بر بررسی های میدانی و برآور جمعیت موحود و نوسانات آنها در زیستگاه های شهرستان و همچنین اعمال مدیریت بر آنها نسبت به مطالعات ژنتیکی رفتارشناسی حلقه گذاری و مطالعه مسیر مهاجرت و ... اقدام می نماید. منطقه قره تپه با وسعتی در حدود ۱۰۰ هزار هکتار واقع در شهرستان خاتم و در فاصله ۲۳۰ کیلو متری یزد قرار دارد که به دنبال مطالعات گسترده توانایی های اکولوژیکی و زیست محیطی آن آشکار شده است . این منطقه مانند کریدوری ما بین پارک ملی و منطقه حفاظت شده بهرام گور ( استان فارس ) منطقه شکار ممنوع باغ شادی ( یزد ) و زیستگاه های شهر بابک ( استان کرمان ) قرار گرفته است.

● شمایل هوبره

هوبره پرنده ای بیابانی است و اقلیم های کم پوشش با بوته های پراکنده را می پسندد . پرنده ایست با جثه نسبتا بزرگ شبیه به بوقلمون که پیش از آن که پرواز کند راه می رود. پروازش هنگام رمیدن نمایی از یک پرنده بزرگ را به نمایش می گذارد. بال هایش مثل باله های بالابان بلند و نوک تیزند و هوبره سرعت و قدرت پرواز بالایی دارد. این پرنده با درنا ها هم خانواده است . فرم سر و شکل آیرو دینامیکی بدن این پرنده شباهت هایی به درنا دارد. هوبره هم مثل درنا مهاجر است و مثل درنا به طور دسته جمعی از سرزمین های شمالی مهاجرت می کند. ایران هوبره بومی هم دارد . ویژگی های بارز این پرنده تغییر شکل ظاهری برای ترساندن هر مهاجم در مواقع احساس خطر است.

● پراکندگی جغرافیایی

پراکندگی تولید مثل این پرنده از جزایر قناری تا الجزایر تونس تا لیبی مصر تا فلسطین شبه جزیره عربستان و از دریای خزر به سمت شرق تا بالای دریاچه آرال تا ۱۲۰ درجه جغرافیایی در مغولستان است. از دریای خزر این پراکندگی به سمت جنوب ادامه پیدا می کند و کشور های ایران افغانستان و پاکستان و عراق را شامل می شود .. زیر گونه fuertaventurae که منحصر جزایر قناری است تنها در فورتونتورا و لانزاروت زندگی می کند.

گستره پراکندگی زیر گونهC.u.undulata شامل آفریقا است و macqueenii از صحرای سینا به سمت شرق که شامل کشورهای ایران عربستان و مغولستان و همچنین ازبکسان می شود. هوبره ای که در آسیای مرکزی تولید مثل می کند مهاجر است .

در عوض جمعیت تولید مثل کننده در خاور میانه عربستان آفریقا و نواحی معدودی در پاکستان مهاجر نیستند اما دارای مهاجرت هایی با دامنه کوتاه هستند. هدف اصلی هوبره های بومی ایران از مهاجرت تامین غذای بیشتر به خصوص در فصل تولید مثل است. این مهاجرت ها عمدتا به سمت تواحی ای است که باران بیشتری دارد. به واسطه این باران ها هوبره ها می توانند از جوانه های گیاهان استفاده کنند . در فصل تابستان و در اواسط مرداد مهاجرت اولیه هوبره ها شروع می شود و تا آخر آبان ماه به طول می انجامد. در فصل بهار مهاجرت ثانویه از اواسط ماه اسفند آغاز و تا اواسط اردیبهشت به اتمام می رسد.

پس از اینکه جمعیت هوبره ها در آسیای مرکزی تولید مثل کردند به سمت جنوب غربی که شمال کشور های ایران عربستان پاکستان و صحرای سینا است مهاجرت می کنند. تعداد کمی نیز به سمت شمال غربی هند ( راجستان و گجرات ) مهاجرت می کنند .

در سال های خاصی که به میزان بارش بستگی دارد هوبره ها به سمت شمال شرقی مصر و شمال شرقی سودان نیز مهاجرت می کنند . نکته قابل توجه در این باب این است که بسیاری از جزییات مسیر مهاجرت هوبره ها در حال حاضر نا شناخته است.

● شناسایی جنسیت و تولید مثل

هوبره ماده کوچکتر از نر است و زیر تنه خاکستری پررنگ تری دارد . این پرنده چشمان زرد و درشت دارد و در هنگام قوز کردن ، هماهنگی کامل با محل شنزار محیط خود پیدا می کند . هوبره کمی بزرگتر و رنگ پریده تر از گونه Macqueen است . در هنگام جفتگیری ، نرها روش عجیبی در جذب ماده دارند . آنها کورکورانه با گامهای بلند راه می روند و پرهای طوق گردن و کاکل سرشان را به هوا بلند کرده و برای ماده نمایش می دهند . ماده این پرنده ۴-۲ تخم روی زمین می گذارد . هوبره و گونه آسیایی آن جزء پرنده های بی صدا ( بسیار آرام ) هستند .

در حدود ۳۲ نوع هوبره در دنیا وجود دارد، نسبت بزرگ آنان در قارهٔ آفریقا موجود است، که ۲۳ نوع در بر می‌گیرند. مشهورترین آنان (حُباره عربی) است بارنگ خاکی و خاکستری، اما «حباره آسیوی» (هوبره آسیوی) مایل به رنگ زرد وخاکی ، و «هوبره آفریقایی» مایل به سیاه رنگ است. نر هوبره از ماده بزرگتر است، ودور گردنش از پر خاکستری پوشیده‌است، دو طرف گردنش با خط سیایی کشیده نمایان است. «هوبره» تکزیست وگاهی هم در مجموعات کوچکی زندگی می‌کند، أما هنگام تزاوج و جفت‌گیری و تخم گذاری جفت جفت دیده می‌شوند. ودر مسافاتی تا حدود ۵ کیلومتر انتشار می‌یابند. در شب پرواز می‌کنند، نیاز زیادی به آب ندارند، اما در عصرها در مناطقی که آب وجود دارد مانند (آبدان‌ها) وغدیر ، وحوضچه‌های آبی به وضوح دیده می‌شوند. دشتهای اطراف شهرستان بستک بویژه دشت « صحرای خلوص » در فصل بهار میزبان «هوبره‌ها» هستند و مردم از نزدیک می‌توانند با این پرنده زیبا آشنایی بیشتری بیدا کنند.

نیما میراحدی