بازاری پردرآمد با جاذبه های ویژه

نگاهی به اثرات مثبت و منفی گردشگری فرهنگی

سفر و مسافرت از دیرباز مورد توجه بشر بوده است. گرچه در گذشته هدف از سفرهای طولانی و پرخطر فقط زیارت و تجارت بود، اما امروزه با گسترش سیستم حمل و نقل، افزایش درآمد مردم، پدیدآمدن زمان استراحت و فراغت این موضوع به امری جدایی ناپذیر از زندگی افراد تبدیل شده است. به طوری که هم اکنون هدف از سفر کردن بسیار تخصصی تر و پیچیده تر شده است. سفر جایگاه ویژه ای در فرهنگ، تمدن و ادیان کشورهای مختلف و بخصوص ایران، با تمدن هفت هزار ساله اش دارد. فولکلور کشورهایی از جمله ایتالیا، یونان و چین پر است از افسانه ها، قهرمانان و آداب و رسومی که سفر نقشی کلیدی را در آن ایفا می کند و در فرهنگ ایرانی - اسلامی ما نیز به طور مستقیم به فواید سفر اشاره شده است.

براساس آمار منتشر شده از سوی سازمان جهانی گردشگری، تا سال ۲۰۲۰ میلادی تعداد گردشگران در سرتاسر دنیا به رقمی حدود ۱‎/۶ میلیارد نفر خواهد رسید. این امر نشان دهنده گسترش روزافزون صنعت گردشگری است. به طوری که هم اکنون صنعت گردشگری پس از صنعت نفت و خودروسازی، سومین صنعت بزرگ دنیا به حساب می آید. (و پیش بینی می شود تا سال ۲۰۱۰ میلادی با پشت سر گذاشتن این دو، به بزرگ ترین صنعت دنیا تبدیل شود) اما اگر به وب سایت سازمان جهانی گردشگری مراجعه کنیم با ارقام جالبی مواجه می شویم. درآمد صنعت گردشگری در دنیا در سال ۲۰۰۵ میلادی، رقمی معادل ۶۸۲‎/۷ میلیارد دلار و تعداد گردشگران نیز در همین سال رقمی حدود ۸۰۶‎/۸ میلیون نفر اعلام شده است. این ارقام نشان می دهد که توجه به صنعت گردشگری و چگونگی مدیریت و بهره برداری مؤثر از آن، باید جزو اولویت های اصلی نظام اقتصادی - اجتماعی کشورهای دارای پتانسیل گردشگری قرار گیرد.

صنعت گردشگری به عنوان یک صنعت چند وجهی، متشکل از اجزا و انواع گوناگون است. یکی از انواع گردشگری، که امروزه نیز بسیار رونق یافته گردشگری فرهنگی است. بدون شک فرهنگ و تمدن شرقی پتانسیل بالایی را در توسعه گردشگری فرهنگی دارد و با توجه به این که اثرات منفی توسعه این نوع گردشگری بسیار کمتر از انواع دیگر است، می تواند یک استراتژی مناسب در توسعه صنعت گردشگری برای بسیاری از کشورهای آسیایی و بویژه ایران باشد.

گردشگری فرهنگی از دو عبارت گردشگری و فرهنگ تشکیل شده است. براساس تعریف سازمان جهانی گردشگری، گردشگری به فعالیت سفر یک شخص به منطقه ای خارج از محل زندگی خود که تا یک سال ادامه پیدا نکند و با هدف تفریح، تجارت و یا دیگر اهداف باشد، گفته می شود. بنا براین تعریف می توان به راحتی حوزه گردشگران را از دیگر مسافران جدا کرد.

از فرهنگ نیز تعاریف متعددی ارائه شده است. مارگارت مید فرهنگ را مجموعه ای از رفتارهای آموختنی، باورها، عادات و سنت های مشترک میان افراد می داند که به صورتی متوالی از سوی فردی که وارد آن جامعه می شود، آموخته و به کار گرفته می شود.

اکنون در بررسی گردشگری فرهنگی باید به دو گرایش عمده در بازار گردشگری توجه کرد. نخست بازار انبوه و دیگری بازاری با علایق ویژه به هنر، میراث و فرهنگ. گردشگری فرهنگی جزو گروه دوم است.

گریسون کیلر به بهترین شکل گردشگری را تعریف کرده است: «ما واقعاً نیاز داریم که درباره گردشگری فرهنگی فکر کنیم. زیرا در واقع هیچ نوع دیگری از گردشگری وجود ندارد! گردشگری فرهنگی معنای اصلی گردشگری است. مردم برای دیدن فرودگاه ها، رستوران ها، هتل ها و دیگر تسهیلات تفریحی به آمریکا نمی آیند بلکه آنان برای دیدن فرهنگمان می آیند. فرهنگ بالا، فرهنگ پائین، متوسط، چپ، راست، واقعی و یا خیالی. آری! آنان برای دیدن آمریکا می آیند.»

این تعریف درباره کشور ایران نیز وجود دارد. بسیاری از گردشگران برای دیدن آداب و رسوم ما، لباس پوشیدن ما، معماری ما، دین ما و بسیاری دیگر از اجزای فرهنگی ما، به ایران می آیند. آنها به ایران می آیند تا در فضای مسجد جامع اصفهان، فلسفه و عرفان اسلامی را جست وجو کنند و شاید لحظه ای از فضای ماشینی و تاریک دنیای صنعتی رها شوند. به تخت جمشید می روند تا با تمدن چند هزار ساله ایران آشنا شوند و انگشت تعجب بر دهان بگذارند. به دیدن فرهنگ فولکلور ما می روند تا زیبایی زندگی ایرانیان را لمس کنند. آنان به دنبال آرامش اند.

● گونه شناسی جاذبه های فرهنگی

اگر بخواهیم به طور تخصصی گردشگری فرهنگی را بررسی کنیم باید اجزای آن را بشناسیم. ما در گونه شناسی جاذبه های گردشگری فرهنگی هشت مورد عمده را طبقه بندی می کنیم. این موارد عبارتند از: سایت های باستان شناسی، تاریخی و فرهنگی، الگوهای خاص فرهنگی، هنرها و صنایع دستی، فعالیت های جذاب اقتصادی، اماکن شهری جذاب، موزه ها، فستیوال ها و رویدادهای فرهنگی و در آخر هم آداب و رسوم مهمانپذیری ساکنین. هر یک از این انواع جاذبه ها، ویژگی های خاص خود را دارد. ایران از نظر جاذبه های فرهنگی بسیار غنی است و از لحاظ پتانسیل های فرهنگی در بین ده کشور اول دنیا قرار دارد. سایت های باستان شناسی، تاریخی و فرهنگی، شامل یادمان های ملی و فرهنگی، ساختمان های تاریخی، ساختمان های مهم مذهبی و مکان هایی که در آن یک اتفاق مهم تاریخی و یا مذهبی رخ داده باشد است. فرهنگ شرقی به علت قدمت بسیار زیاد خود، موارد بسیاری از این گونه را دارا است. انواع مساجد اسلامی، معابد بودایی، کاخ ها و ساختمان های تاریخی، آرامگاه ها و مقبره ها، تپه ها و سایت های باستانی و اماکن مقدس مذهبی از جمله آن هستند.

الگوهای خاص فرهنگی به سنت ها و شیوه هایی از زندگی گفته می شود که برای گردشگران جالب اند. این الگوهای فرهنگی شامل آداب و رسوم، لباس، جشن ها، شیوه های زندگی، اعتقادات مذهبی و فعالیت هایی که بیشتر در زندگی روستایی و به ندرت درزندگی شهری مشاهده می شود، است. معمولاً به علت تفاوتی که در الگوهای خاص فرهنگ شرقی با دیگر نقاط دنیا وجود دارد، فرهنگ شرقی برای عمده گردشگران اروپایی و آمریکایی بسیار جذاب است.

اشکال مختلف هنرهای اجرایی شامل رقص های محلی، موسیقی، تئاتر و هنرهای تجسمی از قبیل نقاشی و مجسمه سازی در این گروه جای می گیرد. بدون شک زیبایی و اصالتی که هنر شرق دارد در هیچ کجای دنیا یافت نمی شود. ایران نیز یکی از تأثیرگذارترین تمدن ها در هنر شرق است. شاید برای توضیح همین یک جمله کافی باشد: هنر نزد ایرانیان است و بس!

یکی دیگر از انواع گردشگری فرهنگی مشاهده،توصیف و یا به تصویرکشیدن پاره ای از فعالیت های اقتصادی جذاب از قبیل پرورش گیاهان و محصولات کشاورزی ، داد و ستد در بازارهای سنتی ، به کار بردن تکنیک های خاص برای شکار و یا ماهیگیری است. برای مثال مراسم گلابگیری در قمصر کاشان یکی از انواع فعالیت های جذاب اقتصادی است. به طوری که روند تولید گلاب برای بسیاری از بازدیدکنندگان جالب است و در انتها ممکن است محصول تولید شده را خریداری کنند.

در مقابل جذابیت هایی که اماکن روستایی دارند پارکها، مراکز فرهنگی ، سالن های نمایش، گالری های هنری، حمل و نقل و بسیاری دیگر از عناصر شهری نیز می توانند دارای جذابیت باشند. در بعضی از شهرها اجرای هنرهای مختلف، بازی ها، اپراها و کنسرت های موسیقی جذابیت های عمده ای را هم برای ساکنین محلی و هم برای گردشگران ایجاد می کنند.

موزه ها معمولاً در مکان های شهری و باموضوعات مختلفی همچون باستان شناسی، تاریخی، قوم نگاری،تاریخ طبیعی، هنری، صنایع دستی ، علم و تکنولوژی و صنعت برپا می شوند. درکنار موزه ها می توان فروشگاه های لوازم قدیمی و عتیقه ها را نیز دراین طبقه قرار داد. بدون شک دیدن موزه ایران باستان و موزه اسلامی برای بسیاری از گردشگران خارجی و حتی گردشگران داخلی دارای جذابیت است. به طوری که درصد بالایی از موفقیت موزه ها درجلب مخاطب به معماری ، امکانات و تسهیلات ، شیوه مدیریتی و به طور کلی کیفیت آن بستگی دارد. متأسفانه در ایران به اندازه کافی به موزه ها توجه نمی شود و بسیاری از آنها فقط به انبار تبدیل شده اند!

انواع و اقسام جشنواره های فرهنگی وهنری، راهپیمایی های سالیانه و کارناوال ها نیز در گروه رویدادهای فرهنگی جای می گیرند. امروزه بسیاری از تورهای نمایشگاهی و جشنواره ای طراحی شده اند که در برگزاری جشنواره و یا نمایشگاه بازدیدکنندگان را به دیدار از این رویدادهای فرهنگی می برند. مراسم عزاداری عاشورا یکی از انواع مطرح این نوع رویدادهاست که با توجه به ارزش مذهبی و تاریخی آن، می تواند جذابیت خاصی برای گردشگران خارجی داشته باشد. یکی از جذابیت های واقعی برای گردشگران، دوستانه بودن و شخصیت مهمانپذیری ساکنان محلی در برخورد با آنها است. گردشگران از این که در جامعه میزبان به شیوه ای سنتی و بومی مورد استقبال و پذیرایی قرار گیرند، بسیار لذت می برند.

● آثار مثبت و منفی توسعه گردشگری فرهنگی

اکنون می توان به راحتی انواع منابع و جاذبه های گردشگری فرهنگی را شناسایی و برای آنها برنامه ریزی کرد اما باید توجه کنیم که توسعه گردشگری فرهنگی همچون دیگر انواع گردشگری، دارای اثرات مثبت و منفی است.

هنر برنامه ریزان و مدیران گردشگری در بخش دولتی و خصوصی آن است که با اعمال شیوه ای صحیح ضمن افزایش اثرات مثبت توسعه گردشگری فرهنگی، اثرات منفی آن را به حداقل برسانند.

هنگامی که منابع گردشگری فرهنگی به خوبی شناسایی شود، شاهد اثرات مثبتی در اجتماع و محیط فرهنگی خود هستیم. مهمترین این اثرات حفظ شدن و پایدار ماندن میراث فرهنگی، هنرها، سنت ها و آداب و رسوم ملت ها است. منطقه میزبان مجبور است به منظور ارائه این منابع، آنها را مدیریت کرده و استانداردهایی را برای حفظ کیفیت آنها اعمال کند.

در حقیقت توسعه گردشگری فرهنگی موجب سازماندهی منابع فرهنگی می شود. یعنی این که در فرایند توسعه گردشگری فرهنگی، ما شاهد خواهیم بود که منابع فرهنگی ما به طور خودکار سازماندهی، نمونه برداری و ثبت می شوند که در این صورت در بودجه اختصاص یافته برای این امر، صرفه جویی قابل توجهی صورت می گیرد.

یکی دیگر از آثار مثبت توسعه گردشگری فرهنگی احیای غرور فرهنگی و ملی است. هنگامی که مردم یک منطقه مشاهده می کنند که یک گردشگر مسافت زیادی را پیموده تا شیوه جشن گرفتن آنها را تماشا کند، به خود می بالند و به فرهنگ و آداب و رسوم خود افتخار می کنند. این امر موجب جلوگیری از بیگانه گرایی و احساس حقارت فرهنگی می شود و به نوعی اعتماد به نفس فرهنگی را در جامعه تزریق می کند.

بروز تبادلات میان فرهنگی نیز یکی دیگر از اثرات مثبت توسعه گردشگری فرهنگی است. این امر موجب آشنایی مردم میزبان و گردشگران با فرهنگ یکدیگر شده و راه را برای گفت وگوی تمدن ها هموار می کند. اما توسعه گردشگری اثرات منفی هم دارد. یکی از این اثرات تجاری شدن بیش از حد و از بین رفتن اصالت فرهنگی است. یعنی جامعه میزبان به منظور جذب گردشگر بیشتر و سود اقتصادی زیادتر در ارائه منابع فرهنگی خود زیاده روی کرده و آنها را به سلیقه گردشگران تغییر می دهد. این امر موجب از بین رفتن اصالت و خلوص هنرهای سنتی، آداب ورسوم و الگوی معیشت می شود که سرانجام مرگ آنها را درپی خواهد داشت.

علاوه بر این در صورت کنترل نشدن تعاملات فرهنگی، توسعه گردشگری فرهنگی می تواند موجب ایجاد تعارض و سوءتفاهم های فرهنگی میان مردم محلی و گردشگران شود. این امر به علت تفاوت در زبان، آداب و رسوم، ارزش های مذهبی، اجتماعی و الگوهای رفتاری است. در مدیریت این بخش نیازمند نظرات جامعه شناسان و روانشناسان خواهیم بود تا با بررسی رفتار شناسی فرهنگی جوامع به نوعی آنها را واکسینه کنیم.

دکتر سید حسن انصاری