گل همه چیز تمام

با دیدن برخی اركیده های اروپایی مانند اركیده های ابرویی از فاصله نه چندان دور چنین به نظر می رسد كه حشره ای بر روی گل نشسته است اما نگاهی از فاصله نزدیك تر حقیقت را برملا می سازد رنگبندی, شكل و پشمالویی گلبرگ لابل تقلید دقیقی از یك حشره است

● درباره اركیده ها

اركیده گل غایت ها است؛ به غایت زیبا، به غایت هوسناك، به غایت نامتعارف و به غایت گرانبها. اركیده این استاد تمام و كمال فریفتن حشرات كه بر قله های رفیع تكامل گیاهان ایستاده است پرجمعیت ترین خانواده سلسله گیاهان نیز هست. با بذرهایی كه در زمره كوچك ترین هستی های جهانند و با اشكالی كه در افراط كاری از همه پیشی گرفته اند، عجیب نیست كه این الهه های گیاهان تا بدین حد ستایش شده باشند. برخی برای پرورش آنها كوشیده اند و برخی برای تغییر دادنشان و بحق آنچنان مستعد بوده اند كه بزرگترین گروه دو رگه های پرورشی موجود را بیافرینند. ۲۵ تا ۳۰ هزارگونه اركیده شناخته شده خانواده اركیدها (Orchidaceae) را می سازد كه از خویشاوندان خانواده سوسنی ها (لاله ها، سوسن ها و غیره) است.

در نگاه اول به نظر نمی رسد كه اركیده ها از چنین تنوع عظیمی برخوردار باشند. از ویژگی های بارز خانواده اركیده ها، تقارن دوطرفی گل هایشان است. تقارن دوطرفه یعنی اینكه اگر خطی فرضی از مركز چیزی بگذرد در هر دو سوی خط تصویر مشابهی دیده شود. (مانند انسان كه در هر یك از طرفین بدنش یك بازو، یك چشم و یك گوش دارد و همین طور تا به آخر) در داوودی كه تقارنش شعاعی است برخلاف تقارن دوطرفه در دور تا دور نقطه مركزی تصویر مشابهی دیده می شود. ویژگی شاخص دیگر اركیده ها عدم امكان تشخیص مادگی و پرچم های مجزا از هم در گل ها است. در واقع مادگی و پرچم به شكل یك اندام واحد استوانه ای موسوم به «پایه» در هم آمیخته اند. در انتهای این پایه مركزی كلاله قرار دارد و مابقی پرچم ها هستند.

هر پرچم دارای دو كیسه گرده یا بساك است كه هر كدامشان بر روی یك پایه بسیار ظریف و كوچك سوار شده اند. جام گل از سه گلبرگ تشكیل می شود كه گلبرگ میانی چه به لحاظ شكل و چه به لحاظ رنگ و اندازه كاملاً با دو گلبرگ دیگر متفاوت است از این رو نامی جداگانه دارد كه به آن گلبرگ لابل می گویند. شكل بسیار بدیع و ابتدایی گل در اركیده با سه كاسبرگی تكمیل می شود كه معمولاً آنچنان از حیث رنگ شبیه گلبرگ هایند كه غالباً نمی توان آنها را متمایز دانست. و اما این همه پیچیدگی و ظرافت برای چیست؟ همان طور كه می دانیم گل ها برای جلب توجه گرده افشان ها طراحی می شوند. و چون اركیده ها تكامل یافته ترین گل هایند پاسخ كاملاً روشن است. در این خانواده ارتباط بین حشرات و گل ها در حد كمال تكامل یافته است.

با دیدن برخی اركیده های اروپایی مانند اركیده های ابرویی از فاصله نه چندان دور چنین به نظر می رسد كه حشره ای بر روی گل نشسته است اما نگاهی از فاصله نزدیك تر حقیقت را برملا می سازد: رنگبندی، شكل و پشمالویی گلبرگ لابل تقلید دقیقی از یك حشره است. از اینجا معلوم می شود كه چرا اركیده های ابرویی را بدین نام ها می خوانند: ابرویی زنبوری، ابرویی زنبور عسل، ابرویی واسپی، ابرویی زنبور سرخ و... اگر قرار بود آدم ها تنها موجودات شیفته اركیده ها باشند از این رهگذر هیچ فایده ای نصیب این گل ها نمی شد اما خوشبختانه دام عشقی كه آنها برای حشرات گسترده اند بسیار كارگر افتاده است. نر برخی از حشرات بعضی اركیده ها را با ماده هم گونه ای خودشان اشتباه می گیرند. این فریبكاری حتی از این هم فراتر می رود، چرا كه این گل ها دقیقاً بویی مشابه بوی ماده های مورد نظر از خود می پراكنند.

نر نیز هیچ فرصتی را از دست نمی دهد: به سرعت به سوی گل شیرجه می رود و می كوشد با چیزی كه فكر می كند ماده همنوع خودش است جفت گیری كند. در تلاش برای این كار حشره با گرده های گل كه به حالت عمودی بر روی پایه نگه داشته شده اند و آماده چسبیدن به سر یا شكم اش هستند، تماس پیدا می كند. او كه از رسیدن به هدف خویش ناكام مانده به ناچار از گل جدا می شود و در حالی كه محموله ای از گرده ها را نیز با خود به همراه دارد درصدد فتح دیگری برمی آید. چندی بعد كوشش دوباره ای را از سر می گیرد و باز به وضعیت جفت گیری باز می گردد. در خلال این مدت اركیده خود را برای دومین تجاوز مهیا ساخته است. این بار پایه های كیسه های گرده طوری رو به پایین خمیده می شوند كه بساك ها جلوی جلو یا به پشت همردیف با سطح چسبناك كلاله قرار می گیرند. اگر قرار بود كه پایه ها به شكلی عمودی و در همان وضعیت سابق خود باقی بمانند، گرده افشانی رخ نمی داد. بدین ترتیب است كه از خودگرده افشانی اجتناب می شود.

تردستی اركیده می تواند از این هم بیشتر باشد. در برخی حشرات سر و كله نرها بیش از ماده ها پیدا می شود. آنها پس از خروج از تخم اولین چیزی كه به فكرشان می رسد تضمین تداوم نسل گونه است اما تنها چیزی كه نصیب شان می شود ماده های تقلبی است كه با آرامش خاطر روی گل آرامیده اند و عطرهای فریبنده از خود می پراكنند. در این لحظه است كه اركیده هیچ رقیبی ندارد.

البته تمام اركیده ها هم به فریبكاری تن در نمی دهند. آنها نیز مانند بیشتر گل ها آماده عرضه شهد و رایحه خوش اند به علاوه اینكه یك باند فرود وسیع مثل گلبرگ لابل و راهنمایانی آراسته برای كشاندن حشره به سوی پاداش اش (شهد) و محموله اجباری اش (كیسه گرده) دارند.

در برخی گونه های اركیده، اگر هیچ حشره ای به دیدار گل نیاید، پایه های كیسه های گرده خشك می شود و اجازه می دهد كه گرده های همان گل با كلاله تماس پیدا كند. در چنین مواردی است كه خودگرده افشانی رخ می دهد. در گونه های دیگر این پدیده پیش از آنكه گل فرصت شكفته شدن بیابد، رخ می دهد و در برخی گونه ها، گرده افشانی هرازگاهی موقعی كه گیاه هنوز زیر زمین است صورت می گیرد.

اركیده ها احتمالاً در مقایسه با سایر گل ها ظریف ترین هنرهای عاشقانه را خلق كرده اند اما غریزه مادری شان به طرز تاسف باری ناچیز است. در واقع بیشتر زادگان آنها شانس چندانی برای رشد و بالیدن ندارند.

● گل های به غایت پیچیده و بذرهای به غایت ساده

دو یا سه روز پس از گرده افشانی گل پژمرده می شود و می افتد مگر اینكه بارور شده باشد. در این شرایط گلبرگ ها و كاسبرگ ها تغییر رنگ می دهند و می پژمرند اما همچنان چسبیده به تخمدان كه در پشت گل قرار دارد، باقی می مانند. تخمدان برای تشكیل میوه متورم می شود و به شكل كپسول در می آید. پس از رسیدن به بلوغ كه بسته به گونه از ۵ تا ۱۵ ماه به طول می انجامد كپسول گشوده می شود و از آن غباری حاوی هزاران یا حتی صدها هزار بذر رها می شود. این بذرهای مینیاتوری بی نهایت سبكند و به آسانی با ملایم ترین نسیم ها نیز به این طرف و آن طرف می روند. از آنجا كه این بذرها فاقد ذخیره غذایی اند نمی توانند به تنهایی جوانه بزنند. بدین خاطر بذر اركیده بایستی مورد هجوم قارچی قرار گیرد كه تركیبات غذایی لازم برای جوانه زدن و تكوین را برایش فراهم آورد. در برخی موارد قارچ همچنان به رشد خود بر روی ریشه های گیاه بالغ ادامه می دهد. این طوری اركیده های فاقد كلروفیل مانند Neottia nidus-avis می توانند زنده بمانند و این یك مثال عالی از زندگی همزیستی است. با آنكه بذر اركیده ها می تواند زمان طولانی زنده بماند اما بسیاری از آنها در انتظاری عبث برای دستیابی به قارچ از بین می روند. به همین خاطر به رغم تعداد بسیار زیاد بذرها تنها تعداد اندكی از آنها شانس رشد و ایجاد یك اركیده جدید را می یابند. حتی وقتی تمام فاكتورهای لازم برای موفقیت قطعی بذر مهیا می شود باز هم بایستی سال های زیادی بگذرد، در مورد برخی گونه ها بیشتر از ۱۵ سال، تا گیاه جدید بتواند تولیدمثل كند.

● تنوع شیوه های رشد

بذر فوق العاده سبك اركیده می تواند بدون هیچ مشكلی خود را به نوك درختان برساند. به همین خاطر با دو نوع اركیده سر و كار داریم: اركیده های خاكزی كه همان طور كه از اسم شان برمی آید روی زمین زندگی و رشد می كنند و اركیده های دارزی كه بر روی درختان مستقر می شوند. هر یك از دو نوع اركیده می توانند به دو روش مختلف رشد كنند: اركیده های چندآسه ای كه رویش جدید در كنار رویش سال پیش صورت می گیرد و باعث گسترش جانبی گیاه می شود، و اركیده های تك آسه ای كه رویش جدید بر روی رأس گیاه بر ارتفاع می افزاید. گوناگونی بسیار زیاد در سبك زندگی و رشد اركیده ها تنوع ریخت شناختی چشمگیر اندام هایشان را تبیین می كند.

● برگ ها، ریشه ها، ریزوم ها و بقیه پیازهای كاذب

در اركیده های چند آسه ای ریشه ها بر روی ریزوم و رو به پایین رشد می كنند.ریزوم ساقه كوتاهی است كه در زیرخاك (در اركیده های خاكزی) یا بر روی تكیه گاه (در اركیده های دارزی) به وجود می آید. اما ساقه و برگ هایی كه بر روی آن پدیدار می شوند، رو به بالا رشد می كنند. اكثر گونه های دارزی در ساقه هایشان اندام های ذخیره ای دارند كه به آنها كمك می كند تا شرایط دشوار فصل خشك را تحمل كنند. شكل این اندام ها از گونه ای به گونه دیگر فرق می كند اما در تمامی موارد یك بادكردگی پیازمانند وجود دارد كه بدین خاطر آن را پیاز كاذب یا شبه پیاز می نامند. برگ ها در منتهاالیه شبه پیازها به وجود می آیند. معمولاً تنها تعداد اندكی شبه پیاز در ساقه ها شكل می گیرند: یك یا دو یا چهار تا كه بسته به گونه فرق می كند. بسیاری از اركیده های خاكزی مانند اركیده های جنس Orchis یا Ophrys كه برگ ها و ساقه هایشان طی فصل سرما از بین می رود اندام های ذخیره ای دیگری نیز دارند كه عبارتند از دو پیاز در بین ریشه ها: یكی از آن دو كه چروكیده می شود منابع غذایی لازم برای رشد گیاه را فراهم می كند و دیگری كه تازه تشكیل می شود مهیای تغذیه برگ ها و ساقه های جدیدی است كه در بهار سبز می شوند. این دو پیاز پهلو به پهلوی هم قرار می گیرند و نام اركیده كه از كلمه یونانی «اركیس» به معنی بیضه مشتق شده به نحوه استقرار همین پیازها اشاره دارد. در اقلیم هایی كه گرمی و رطوبت ثابت است و در نتیجه نیازی به اندام های ذخیره ای نیست برخی از اركیده های خاكزی فاقد چنین اندام هایی هستند. آنها حتی ساقه ندارند و صرفاً دارای برگ و سنبله گل هایند. معروفترین این اركیده ها Paphiopedilum است.

● اركیده های تك آسه ای

ساقه در این اركیده ها دراز و درازتر می شود و در نمونه هایی مانند وانیل به چندین متر می رسد، اما غالباً رشد آنها به طرز مناسبی محدود می شود مانند اركیده های جنس Vanda، Phalaenopsis، Angraecum و سایرین. برگ ها در آنها به طور متناوب در اطراف ساقه می رویند. ریشه ها نیز در قاعده و در جای جای طول ساقه می رویند.

● تنوع در شكل برگ

برگ در اركیده ها همواره ساده با رگبرگ های طولی است با این همه اشكال بسیار متنوع برگ در گونه های مختلف پیدا می شود. برگ ها می توانند تخم مرغی یا نیزه ای، باریك و نازك یا طویل و استوانه ای باشند، به همین ترتیب ممكن است خیلی بزرگ یا خیلی كوچك یا حتی كاملاً تحلیل رفته باشند. گونه هایی كه در آفتاب رشد می كنند برگ های ضخیم دارند و آنهایی كه سایه پسندند برگ هایشان نازك است و به جز چند مورد استثناء مانند (Eria velutina) برگ ها فاقد كرك اند. در مواردی هم برگ نقشی مشابه پیازهای كاذب را برعهده می گیرد و به عنوان اندام ذخیره آب عمل می كند. برگ ها معمولاً به رنگ سبز (از تیره تا روشن) و در مواردی به رنگ های دیگر نیز هستند. مثلاً در Phalaenopsis schilleriana سطح زیرین برگ بنفش است و در Macodes petola برگ ها رگه هایی به رنگ زرد طلایی دارند.

طاهره رنجبر

---