معمای عدد

● تاریخ فلسفه غرب ۱۱
«جهان از عدد درست شده است.» مورخان فلسفه چنین دیدگاهی را به فیثاغورث ۵۷۱ تا ۴۹۷ق م و پیروان او فیثاغوریان نسبت داده اند. اما این ایده كه منشاء جهانی چنین گسترده …

تاریخ فلسفه غرب ۱۱

«جهان از عدد درست شده است.» مورخان فلسفه چنین دیدگاهی را به فیثاغورث ۵۷۱ تا ۴۹۷ق م و پیروان او فیثاغوریان نسبت داده اند. اما این ایده كه منشاء جهانی چنین گسترده و پیچیده، عدد باشد برای عقل سلیم، به غایت، ناممكن به نظر می رسد. آیا به راستی نحله فیثاغوری كه در هندسه و ریاضیات آن همه درخشان بوده اند، در فیزیك و متافیزیك این همه ناپخته بوده اند

به نظر می رسد طرح این ایده به لحاظ تاریخی پس از آرای فیلسوفان ملتوسی طالس، آناكسیماندروس، و آناكسیمنس در باب منشاء عالم چنین سوء تفاهمی را ایجاد كرده است. چنانچه گفته شد آنها، به ترتیب، «آب»، «نامتناهی» آپایرون، و «هوا» را بن مایه آرخه جهان اعلان كرده بودند. پیشنهادهای آنها، هر چند در پرتو دانش امروزین كودكانه به نظر می رسد، ولی به لحاظ تاریخی چیز حیرت آوری نیست. اما ایده آرخه دانستن «عدد»، حتی در آن دوره هم باید چیز اعجاب انگیزی باشد.

فیثاغورث همزمان با آناكسیمنس می زیسته است. او اگرچه در ساموس، یكی از جزایر نزدیك ملتوس، به دنیا آمده بود، اما در كروتون، در جنوب ایتالیا، زندگی كرد. پس نباید خلاف انتظار باشد كه فیثاغورث شیوه و نگرش فكری متفاوتی از ملتوسی ها داشته باشد. برای اینكه دریافت درستی از جهان شناسی فیثاغوریان پیدا كنیم، یك بار دیگر نخستین مسئله خرد یونانی را مرور می كنیم. یاسپرس از این مسئله توصیف گیرایی دارد. او می گوید: «فلسفه با این پرسش آغاز شده است: «چه چیزی هست» در نخستین نگاه، همه گونه موجودات را می بینیم،... چیزهای بی شماری كه می آیند و می روند. اما، وجود حقیقی چیست، یعنی آن وجودی كه همه چیز را در كنار هم نگه می دارد و در بنیاد هر چیزی هست، آن وجودی كه هر چیز كه هست از آن ناشی می شود تٲكید یاسپرس، در این توصیف، بر وجود واحد و ثابتی است كه در پس پشت تمام كثرات و تغییرات عالم نهفته است.

حال باید پرسید آیا تنها یك درك از این وجود واحد و ثابت می تواند وجود داشته باشد گاتری، یونانی شناس بزرگ معاصر، با فرض دو درك مختلف از این مسئله، دو رویكرد مختلف نیز برای پاسخگویی به آن ترسیم می كند: یكی رویكرد «ماده گرایانه» كه به لحاظ تاریخی، از آن ملتوسی ها بوده و دیگری رویكرد «صورت گرایانه» كه به لحاظ تاریخی، به فیثاغوریان تعلق داشته است. چنانچه پیدا است در اینجا «ماده» به معنای امر جسمانی، در برابر امر مجرد و روحانی نیست، بلكه در برابر «صورت» قرار دارد و از این رو می تواند، به تعابیر امروزی، «محتوا» در برابر «ساختار» تلقی شود. شاید تكرار این نكته خالی از فایده نباشد كه اساسا در نظر متفكران ملتوسی تفكیك روشنی میان مادی و مجرد وجود نداشت و حتی از «نامتناهی» آپایرون آناكسیماندروس نباید درك غیرمادی داشت. با این تفاصیل، می توان ایده این متفكران نخستین را اینگونه بازسازی كرد كه در نظرگاه ملتوسی ها، محتوای بنیادین جهان «آب»، یا «نامتناهی» آپایرون، و یا «هوا» است و از نظر فیثاغوریان ساختار بنیادین جهان «عدد» است. به عبارت دیگر، از نظر فیثاغوریان، آنچه جهان را جهان می كند ساختار آن است، و نه محتوای آن. شاید تا اینجا كمی از اعجاب نخستین نسبت به جهان شناسی فیثاغوری كاسته شده باشد. اما باز هم همین قائل شدن به ساختار عددی برای جهان، محل ابهام و پرسش است. در یادداشت بعد در این باره و همچنین در باب دیگر آرای فیثاغوریان بیشتر سخن خواهیم گفت.

مسعود زنجانی