خرج بیست, دخل چند

جمعیت خانوار ایرانی سال به سال لاغرتر می شود و هزینه هایش چاق تر

نهاد خانواده اولین نهاد اجتماعی است که جامعه شناسان تاریخی ریشه پیدایش آن را همزمان با ظهور مالکیت فردی در جوامع می دانند. در ایران این نهاد از دیرباز اولین و مهمترین بستر اجتماعی شدن افراد و محل فراگیری ارزش های اجتماعی بوده است. خانواده ایرانی دارای ویژگی های خاصی است که باعث شده از سایر ملل و اقوام متمایز باشد.

با وجود پیوندهای قوی عاطفی موجود در خانواده های ایرانی، از نظر اجتماعی خویشاوندی در تعریف خانوار گنجانده نمی شود. از دیدگاه اقتصادی-آماری، خانوار عبارت است از چند نفر که در یک اقامتگاه ثابت سکونت کنند و خوراک مشترک داشته باشند. حتی فردی که به تنهایی در یک اقامتگاه ثابت زندگی می کند یک خانوار تلقی می گردد.

● جمعیت پیر، خانوار جوان

با توجه به بررسی های آماری صورت گرفته توسط واحد تحقیقات «اقتصاد ایران» روی روند تغییرات خانواده های ایرانی طی دهه گذشته می توان به نکات جالبی دست یافت. این نکات اگرچه از آمارهای اقتصادی در طول دهه ۸۰ استخراج شده اند اما تغییرات فرهنگی و اجتماعی خانواده های ایرانی در طول این دهه را نیز نشان می دهند.

این دهه لبریز از تغییرات اساسی و ساختاری اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بوده است. متوسط تعداد افراد خانوار که در ابتدای دهه ۸۰ به ۵/۴ نفر رسیده بود در انتهای این دهه به ۷/۳ نفر می رسد. گفتنی است این کاهش بعد خانوار از یک سو نشان دهنده توقف سیاست های جمعیتی-امنیتی دهه ۶۰ و کاهش داوطلبانه رشد جمعیت خانوارها در محیطی بدون سیاست است و از سوی دیگر ناشی از تشکیل خانواده جوانانی است که خود در انفجار جمعیتی دهه ۶۰ متولد شده اند.

به همین دلیل است که شاهدیم خانوارهای با جمعیت کمتر از ۵ نفر که در ابتدای دهه ۸۰ نیمی از خانوارهای ایرانی را تشکیل می دادند، در سال ۸۹ به ۷۴ درصد این نسبت می رسند. خانواده هایی با بیش از ۱۰ نفر جمعیت که در سال ۸۰ حدود ۲ درصد از کل خانواده ها را تشکیل می دادند، در سال ۸۹ به ۳/۰ درصد کاهش یافته اند. نگاهی به توزیع سنی افراد در خانوارها نشان می دهد که در این دهه هر چند رشد جمعیت اندکی کاهش یافته اما از نظر کیفی جمعیت ما نسبتاً پیرتر شده است. در سال ۸۰ فقط ۳/۱۴ درصد از جمعیت ما را افراد بالای ۵۰ سال تشکیل می دادند، در حالی که این نسبت برای سال ۸۹ به ۵/۱۹ درصد رسیده است. در عین حال نسبت جوانان زیر ۲۰ سال در سال ۸۰ بیشتر از ۴۴ درصد کل جمعیت بوده که در سال ۸۹ به حدود ۳۰ درصد رسیده است.

● سوار بر قطار تورم

یکی از مهمترین دلایل تغییر جمعیتی در نهاد های خانواده، تغییر در وضعیت اقتصادی آنها است. در طول دهه گذشته وضعیت درآمدی و هزینه ای خانوار تغییرات زیادی داشته که البته با شرایط تورمی کشورمان روند این تغییرات افزایشی بوده است. متوسط درآمد پولی و غیرپولی ناخالص سالانه یک خانوار شهری در سال ۸۹ در حدود ۱۳ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان بوده است. در واقع خانوارهای شهری ایران در این سال به طور متوسط درآمد ماهانه حدود یک میلیون و ۱۴۲ هزار تومانی داشته اند.

میزان رشد درآمد در طول سال های دهه ۸۰ از دیگر نکات جالب این بررسی است. درآمد سالانه خانوارها در سال ۸۰ به طور متوسط برابر ۳ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان بوده است، یعنی رقمی معادل ۲۶۷ هزار تومان در ماه. از طرف دیگر هزینه های خانوار با آهنگی کم و بیش مشابه رشد داشته اند. اگر یک خانوار شهری ایرانی در سال ۸۰ به طور متوسط سالانه ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان هزینه می کرده، این رقم در سال ۸۹ برای او به ۱۴ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان رسیده است. در واقع خرج ماهانه ۲۹۲ هزار تومانی ابتدای دهه ۸۰ به یک میلیون و ۱۸۰ هزار تومان در انتهای این دهه افزایش یافته است. با توجه به این مطلب باید این سؤال مورد پرسش قرار گیرد که آیا این افزایش درآمدها کفاف رشد هزینه ها را می دهد. در صفحات این سرفصل علاوه بر این که سعی می کنیم ویژگی های خانوارهای ایرانی و تغییر این ویژگی ها را در ۱۰ سال گذشته بررسی کنیم، تلاش می نماییم تا پاسخ این سؤال را پیدا کنیم.