فاطمه زهرا علیهاالسلام الگوی مبارزه سیاسی زن امروز

عملكرد سیاسی حضرت زهرا س در دفاع از حریم ولایت, پس از دوران رحلت پیامبر اكرم ص تا زمان شهادت ایشان, از فرازهای مهم تاریخ اسلام است كه در این مقاله, نحوه مبارزات و برخوردهای حضرت زهرا علیهاالسلام با غاصبان خلافت و شیوه های سیاسی اتخاذ شده برای رسیدن به هدف, با محور دفاع از ولایت و امامت مورد بررسی قرار گرفته اند

عملكرد سیاسی حضرت زهرا علیهاالسلام در دفاع از حریم ولایت، پس از دوران رحلت پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله تا زمان شهادت ایشان، از فرازهای مهم تاریخ اسلام است كه در این مقاله، نحوه مبارزات و برخوردهای حضرت زهرا علیهاالسلام با غاصبان خلافت و شیوه‏های سیاسی اتخاذ شده برای رسیدن به هدف، با محور دفاع از ولایت و امامت مورد بررسی قرار گرفته‏اند.

گرایش به الگو و پی‏روی از مُد نیاز بشری است كه در جهت كمال‏گرایی و تكامل‏طلبی به طور فطری در درون انسان‏ها نهاده شده است و علم امروز آن را «همانندسازی» می‏نامد. از این‏رو، مشاهده می‏كنیم كه نیاز به الگو و الگودهی به نسل‏ها، در آموزه‏های دینی به طور آشكار مورد توجه قرار گرفته است و قرآن به صراحت، به معرفی الگوها و اسوه‏های «مثبت» و «منفی» می‏پردازد؛ و اسوه‏های مثبت ثابتی را مطرح می‏كند كه در تمام عصرها و برای همه نسل‏ها قابل اتّكا و پی‏روی در عمل هستند.

در معرفی الگو، آن نوع رفتارهای اجتماعی به عنوان «مدل» یا «راهنمای عملی» مدّ نظر قرار می‏گیرند(۲) كه از دیدگاه اسلام، در قرآن و روایات (آموزه‏های دینی پیامبر و اهل بیت علیهم‏السلام ) به عنوان نمونه و الگوی عملی معرفی شده‏اند. رمز ماندگاری الگوها(۳) «زنده بودن تفكر و اندیشه الگوهای مطرح شده»، «همسویی سیره و سخن آنان با فطرت انسان‏ها»، «یكسان‏بینی جهان‏بینی و آرمان‏ها» و «شناخت پیروان آنان» قابل توجه و حایز اهمیت است. هر قدر این شناخت وسیع‏تر و عمیق‏تر باشد بهتر می‏توان محتوای پیام و گفتار و رفتار آنان را به دست آورد و از آن‏ها در جهت رسیدن به سعادت و تكامل و تحقق ارزش‏های فطری و الهی بهره برد.

شناخت و معرفت نسبت به الگوهای شایسته، مانع از هدر رفتن یگانه سرمایه آن‏ها (عمر) می‏شود. از این‏رو، امام خمینی رحمه‏الله با تأسّی به الگوهای عملی در اسلام می‏فرماید: «ما باید سرمشق از این خاندان [خاندان پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ] بگیریم؛ بانوان ما از بانوانشان و مردان از مردانشان، بلكه همه از همه آن‏ها. الگوی حضرت زهرا علیهاالسلام الگوی پیغمبر است.»(۴) اما رسالت و تكلیف بر شناخت معصومان علیهم‏السلام ، ما را بر آن می‏دارد كه عملكرد آن‏ها را مورد بررسی قرار دهیم. با توجه به اینكه حضرت زهرا علیهاالسلام الگوی عملی و عینی برای زنان مسلمان است كه می‏تواند در همه زمینه‏ها سرمشق نسل امروز و فردا قرار گیرد، در این مقاله، به اختصار به ابعاد سیاسی زندگی حضرت فاطمه علیهاالسلام و مبارزات ایشان در دفاع از حریم ولایت و امامت می‏پردازیم.

مبارزه‏ای كه ریحانه نبی در حسّاس‏ترین دوران آغاز كرد، از زمان آغازین انحراف جامعه پس از رحلت نبی اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، به عنوان مهم‏ترین و محوری‏ترین حركت سیاسی جامعه محسوب می‏شد. هنگامی كه او تعدّی غاصبان خلافت را به حریم ولایت و امامت دید، با تمام قوا و با روش‏های خود، برای دفاع از این حریم وارد عرصه فعالیت‏های سیاسی شد و در طول ۷۵ روز (و به قولی ۹۵ روز) همچون پروانه وجود خویش را برای تثبیت امامت، فدای ولایت كرد. امام خمینی رحمه‏الله در بیان عملكرد آن حضرت و درك عظمت آن حضرت چه زیبا فرمودند:

«زنی كه هر كس با هر بینش، درباره او گفتاری دارد و از عهده ستایش او نیز برنیامده. احادیثی را كه از خاندان وحی رسیده به اندازه فهم مستمعان بوده و دریا را در كوزه‏ای نتوان گنجاند و دیگران هر چه گفته‏اند به مقدار فهم خود بوده، نه به اندازه مرتبت او ...»(۵)

● جایگاه سیاسی حضرت زهرا علیهاالسلام

▪ كانون تربیت سیاسی فاطمه زهرا علیهاالسلام

تولّد فاطمه زهرا علیهاالسلام در دوران جاهلیت و شیوه رفتار پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله با این انسان الهی از ابتدا یك امر سیاسی (تكلیف الهی) بود. او در كانون سیاست و بحران‏های جامعه رشد می‏كرد و تربیت می‏یافت و همراه با تحوّلات و بحران‏ها، درس می‏آموخت و شیوه‏های حضور در صحنه را عملاً آموزش می‏دید. رسالت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله زدودن خرافات جاهلیت و معرفی جایگاه شامخ زن در آفرینش بود و رسول اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در رفتار خود با فاطمه زهرا علیهاالسلام ، سعی داشت نگرش جامعه را به سوی زن از ابعاد شهوانی لهو و لعب، به ابعاد ملكوتی و ظرافت‏های روحی و نقش تربیتی و مدیریتی زن تغییر دهد.

مقام و موقعیت ممتاز حضرت فاطمه علیهاالسلام و تثبیت جایگاه محكم او در انجام رسالت الهی به‏گونه‏ای بود كه پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در موقعیت‏های گوناگون، همواره بر دستان فاطمه زهرا علیهاالسلام بوسه می‏زد؛ هرگاه صدیقه مرضیه در جمعی وارد می‏شد كه پیامبر در آن میان بودند، به احترام آن حضرت از جای خویش بلند می‏شدند و او را در جایگاه خود می‏نشاندند؛(۶) هنگام خروج از مدینه، از آخرین فردی كه خداحافظی می‏كردند فاطمه علیهاالسلام بود و هنگام ورود به شهر هم به دیدار اولین كسی كه می‏شتافتند باز هم راضیه مرضیه علیهاالسلام بود.(۷)

● مشروعیت بازیگران سیاسی

مشروعیت بازیگران و رهبران سیاسی در هر جامعه‏ای مستلزم پیش‏نیازهایی است تا مردم جامعه با توجه به عملكردها و رفتار رهبران سیاسی مشروع و مقبول جامعه، نسبت به افراد جدید، شناخت و آگاهی لازم را به دست آورند و بتوانند نسبت به شخصیت‏های تازه وارد در امور سیاسی و اجتماعی جامعه و مشاركت آنان آگاهی كسب كنند و شخصیت‏های جدید را به عنوان رهبران آینده جامعه بشناسند. در صحنه سیاسی جامعه عرب جاهلی، پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله با كردار، گفتار و عمل خویش در مورد خاندان نبوّت و امامت حضرت علی و فرزندانش و نقش فاطمه زهرا علیهاالسلام (۸) در ارتباط با نبوّت و امامت و رضایت الهی، شناخت‏های لازم را به جامعه می‏دادند و در كلام و گفتار خود، مواضع اهل بیت علیهم‏السلام را با عبارت‏های گوناگون تحكیم می‏كردند. پیامبر در طول دوران رسالت خود، برای رشد و استقلال فرهنگی مردم تلاش و كوشش بسیار كردند تا جامعه را نسبت به آینده آگاه سازند.

از سوی دیگر، پیامبر گرامی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در زمینه مسئولیت و رهبری زنان، راضیه مرضیه علیهاالسلام را برای پذیرش این رسالت الهی تربیت كردند. فاطمه زهرا علیهاالسلام اولین درس را در بحرانی‏ترین شرایط سیاسی و اقتصادی ـ یعنی در محاصره «شعب ابی‏طالب» آموخت(۹) و به تدریج، با علم لدنّی كه داشت، مجالس بحث و وعظ و درس‏های تفسیر و احكام در مدینه برای بانوان جامعه دایر كرد.(۱۰)

پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله با سخنان گهربار خود درباره جایگاه فاطمه زهرا علیهاالسلام نزد خدا،(۱۱) نزد آن حضرت(۱۲) و جامعه، در شیوه‏های برخورد با فاطمه زهرا علیهاالسلام ، ازدواج با حضرت علی علیه‏السلام ،(۱۳) ماجرای مباهله با مسیحیان نجران و حضور حضرت زهرا علیهاالسلام در آن جمع،(۱۴) محدودكردن دایره اهل بیت علیهم‏السلام (۱۵) و اشخاص آن، با احادیث گوناگون، مانند حدیث «كساء»،(۱۶) «سفینه نوح»،(۱۷) «ثقلین»(۱۸) و ماجرای غدیر خم،(۱۹) رسالت خود را به پایان رساندند و جامعه را برای پذیرش امامت حضرت علی علیه‏السلام آماده ساختند.

اما متأسفانه جاهلیت چنان در تار و پود جامعه ریشه دوانده بود كه پس از رحلت ایشان، در ماجرای «سقیفه بنی ساعده» در فضای آكنده از اندوه و غم و ماتم رحلت رسول اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، بازیگران سیاسی چنان جوّ را تغییر دادند و سریع عمل كردند كه مقام خلافت را، كه حق مسلّم حضرت علی علیه‏السلام بود، غصب كردند.(۲۰) انحراف و تخریب افكار عمومی و جنگ قدرت از كودتای «سقیفه بنی ساعده» آغاز شد. جامعه اسلامی نیز كه حضرت رسول صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در طول دوران نبوّت خود، ساختار آن را پی‏ریزی كرده بودند، با حركت كودتاگران سقیفه و زنده كردن ارزش‏های جاهلی و روحیه ناسیونالیستی و سكوت یاران سُست‏اراده و فرصت‏طلبان دچار انحراف شد.

حضرت زهرا علیهاالسلام هم، كه در بطن مسائل سیاسی جامعه و بحران‏ها رشد كرده و تربیت یافته بود و رسالت دفاع از حق و حقیقت را بر عهده داشت، با بصیرت و آگاهی عمیق نسبت به توطئه‏ای كه مسیر امامت را منحرف ساخته بود، هشیارانه وارد عرصه جامعه شد و به صورت یك سیاست‏مدار آگاه و مدافع حریم امامت، در صحنه جامعه حضور جدّی و فعال یافت و رهبری دفاع از امامت را برعهده گرفت.(۲۱) او زنی است تربیت‏شده الهی و پیامبر زمان خود. پذیرش رهبری امام علی علیه‏السلام از سوی یك زن، با تفكر موجود جاهلی نسبت به زن تضاد داشت؛ اما از سوی دیگر، با پیش‏ذهنیت‏هایی كه پیامبر گرامی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله درباره حضرت زهرا علیهاالسلام در جامعه ایجاد كرده بودند، كاملاً همخوانی داشت و هنوز وجود گوهر گران‏قدری همچون فاطمه زهرا علیهاالسلام به عنوان قوی‏ترین ركن سیاسی جامعه برای تشخیص و شناخت حق از باطل مطرح بود.

دخت گرامی حضرت رسول صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به خاطر بیداری جامعه و آگاهی مردم در انحراف آغازین خود، فعالیت‏های سیاسی خود را آغاز نمود. بررسی فعالیت‏ها و روش‏هایی كه فاطمه زهرا علیهاالسلام اتخاذ كرد، نمونه‏ای است كه نشان می‏دهد اسلام می‏خواهد افراد جامعه، اعم از زن و مرد، همیشه نسبت به مسائل جامعه‏ای كه در آن زندگی می‏كنند، آگاهی و شناخت لازم داشته باشند تا بتوانند در امور سیاسی جامعه مشاركت كنند و حضرت صدیقه طاهره علیهاالسلام ، سدشكنِ تفكر غلط جاهلیّت نسبت به زن بود كه با تمام وجود، سرشار از عشق الهی و رسالت نبی، دفاع از امامت و ولایت را رهبری كرد.

● روش‏های مبارزه سیاسی حضرت زهرا علیهاالسلام

الف. تهدید غاصبان خلافت

پس از رحلت رسول اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله هنگامی كه حضرت علی علیه‏السلام در حال غسل و كفن و دفن پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بود، بعضی از بازیگران سیاسی با مسموم كردن جوّ، در «سقیفه بنی ساعده» خلافت را غصب كردند(۲۲) و خلیفه‏ای را بر خلاف حدیث غدیر خم و خط مشی پیامبر و رسالت الهی انتخاب نمودند. عده‏ای از بازیگران سیاسی برای مشروعیت بخشیدن به خلیفه وقت و مقبولیت خلافت غصب شده و بر حق نشان دادن آن و سرپوش گذاردن بر مسیر انحرافی، بیعت گرفتن از خلیفه ذی حق را عَلَم كردند و برای بیعت گرفتن از حضرت علی علیه‏السلام به در خانه فاطمه علیهاالسلام آمدند، ولی با امتناع حضرت فاطمه علیهاالسلام در گشودن در مواجه شدند. به همین دلیل، دَرِ خانه او را به آتش كشیدند،(۲۳) فاطمه علیهاالسلام را مورد هجوم قرار دادند(۲۴) و او از شدت درد بی‏هوش شد و فرزند خود را سقط كرد. آنان حضرت علی علیه‏السلام را برای بیعت گرفتن با خلیفه وقت به مسجد بردند. زمانی كه حضرت فاطمه علیهاالسلام به هوش آمد، سراغ امام بر حق، علی علیه‏السلام ، را گرفت. وقتی متوجه شد كه او را به مسجد برده‏اند، بلافاصله دست فرزندان خردسالش حسن و حسین علیهماالسلام را گرفت و به مسجد رفت.(۲۵) هنوز مردم عوام جامعه و مهاجران و انصار برخوردهای باكرامت و بزرگوارانه پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله با فاطمه زهرا علیهاالسلام و سخنان پیامبر را نسبت به دخت گرامی‏اش از یاد نبرده بودند و احترام و تكریم خود را نسبت به فاطمه زهرا علیهاالسلام در باطن ضمیر خویش در نظر داشتند. وقتی كه فاطمه زهرا علیهاالسلام به مسجد رفت و غاصبان خلافت را تهدید كرد كه اكنون خدا را به یاری می‏طلبم، با تهدید او، غاصبان خلافت تا حدی جا خالی كردند و از بیعت گرفتن با حضرت علی علیه‏السلام دست برداشتند و در این مبارزه، فاطمه زهرا علیهاالسلام با پیروزی به خانه برگشت.(۲۶)

ب. تحت‏تأثیر قرار دادن افكار عمومی جامعه (گریه كردن)

در مرحله دیگر، فاطمه زهرا علیهاالسلام تاكتیك «گریه» را انتخاب كرد(۲۷) و به عنوان یك حربه سیاسی از آن بهره برد. صدیقه طاهره علیهاالسلام محل گریه خود را مركز اجتماع مسلمانان(۲۸) قرار داده بود؛ بر سر قبر رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، شهدای احد و قبرستان بقیع می‏رفت و در این اقدام، همراه كودكان خردسالش (برای تحت تأثیر قرار دادن جامعه) و در ساعات شب و روز با ذكر مرثیه‏هایی در فقدان پدر بزرگوار خویش(۲۹) و انحراف امّت پس از رحلت رسول اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله سعی می‏كرد جامعه خفته را بیدار سازد.

---