جمعه, ۲۶ بهمن, ۱۴۰۳ / 14 February, 2025
اثر ایمان مذهبی بر رفتار مصرف كننده
این مقاله تلاش دارد اثر ایمان را روی رفتار مصرف كننده تبیین نماید. به طور كلی هر فردی دو نوع دارایی به نام مال و زمان دارد كه قابل جانشینی و قابل استفاده در راه كسب مطلوبیت هستند.
در این مقاله با تبیین مصرف، چارچوب رفتاری و مطلوبیت مصرف كنندهٔ مسلمان تشریح میشود سپس تابع مطلوبیت او استخراج شده، نشان داده میشود كه تغییرات و شیب آن متأثر از ایمان او به آخرت و پاداش اخروی است.
●مقدمه
در این مقاله می‌كوشیم تا اثر ایمان را بر روی رفتار مصرف كنندهٔ تبیین كنیم. به طور كلی، هر فردی دو نوع دارایی دارد كه می‌تواند برای كسب مطلوبیت، آنها را به مصرف برساند: یكی مال (اعم از ثروت و درآمد)، و دیگری زمان كه هر دو قابل استفاده در راه كسب مطلوبیت هستند. این دو دارایی در بسیاری از موارد قابلیت جانشینی دارند. در این مقاله می‌كوشیم تا انجام هر عملی را (اعم از این كه نیاز به صرف مال یا زمان دارد) كه به كسب مطلوبیت می‌انجامد و می‌توان آن را مصرف نامید، تشریح كنیم. این فعالیت را با صرف مخارج نشان می‌دهیم. بر این اساس، ابتدا چارچوب رفتاری و مطلوبیت مصرف كنندهٔ مسلمان، سپس تابع مطلوبیت او را تشریح می‌كنیم و تغییرات و شیب آن را تحت تأثیر ایمان نشان می‌دهیم. در ادامه، وضعیت تعادل مصرف كنندهٔ مسلمان را با وارد كردن اثر ایمان تبیین می‌كنیم. به طور خاص این مقاله ارائهٔ جدیدی از نظریهٔ رفتار مصرف كنندهٔ مسلمان است. مطلب نو مقاله، وارد كردن عامل ایمان به منزله درجه اطمینان به تحقق پاداش آخرتی و تبیین مطلوبیت حال، آینده و آخرت به صورت مطلوبیت انتظاری و تبیین اثر آن بر تابع مطلوبیت و تعادل مصرف كنندهٔ مسلمان است. دست‌كم، نگاه انتظاری به این موضوع می‌تواند چشم‌اندازی خاص را در این زمینه ارائه كند.
۱. اشاره به پیشینهٔ بحث رفتار مصرف كنندهٔ مسلمان
در زمینهٔ رفتار مصرف كنندهٔ مسلمان، نظریه‌های گوناگونی ارائه شده است كه به مهم‌ترین نظریه‌های ارائه شده در این زمینه اشاره می‌كنیم. محمد منذر كهفMuhammad Monzer Kahf) ) (۱۹۷۳) دورهٔ زمانی مصرف مسلمان را افزون بر دنیا، به آخرت نیز تعمیم می‌دهد. او در نوشته‌های بعدی خود (۱۹۷۴، ۱۹۷۶،۱۹۹a ۱،۱۹۹۱b و ۲۰۰۲) ابعاد این بحث را كامل‌تر می‌كند. از نظر او، مسلمان به دنبال كسب حد‌اكثر رستگاری می‌رود كه تابع چهار عامل است: ۱. مجموعهٔ عامل مذهب، سیاسی، فرهنگی، روانی، اجتماعی، قانونی و مانند آن؛ ۲. پس‌انداز؛ ۳. هزینه‌های در راه خدا؛ ۴. كالاها و خدمات مصرفی. كهف در بعضی نوشته‌های خود، هدف مسلمان را حد‌اكثر كردن مطلوبیت بیان می‌كند (از جمله كهف ۱۹۷۴ و ۱۹۷۸).
سید عقیل (۱۹۹۱) هدف مسلمان را حد‌اكثر كردن مطلوبیت دنیایی و آخرتی می‌داند كه تابع چهار عامل مصرف جاری (حال)، پس‌انداز یا سرمایه‌گذاری برای مصرف آینده، كمك به دیگران برای كسب پاداش آخرتی، و هزینه كردن در راه مقاصد اجتماعی با هدف كسب پاداش آخرتی است. محمد فهیم خان۷۸۹۱) (Muhammad Fahim Khan) و ۱۹۹۱) هدف مصرف كنندهٔ مسلمان را ایجاد توازن بین دنیا و آخرت و تحقق مصلحت می‌داند. محمد انس زرقاMuhammad Anas ) (۶۷۹۱) Zarga) هدف مصرف كنندهٔ مسلمان را حد‌اكثر كردن مطلوبیت خود از طریق مصرف در دنیا و كسب پاداش در آخرت به وسیلهٔ رعایت قواعد اسلامی می‌داند. او سطوحی برای مصرف و پاداش تعیین می‌كند.
افزون بر این نظریه‌های اصلی در زمینهٔ رفتار مصرف كنندهٔ مسلمان در سطح خُرد، دیدگاه‌هایی نیز از جمله مباحث محمد عبدالمنان۶۸۹۱) (Muhammad Abdul - Mannan) )، م. م. متوالیM. ) ۱۸۹۱) M. Metwaly))، اوصاف احمد۶۸۹۱) (Ausaf Ahmad) و ۱۹۸۷)، خان (۱۹۸۵)، منور اقبال(۱۸۹۱) (Monavvar Iqbal) و مانند این‌ها در زمینه تابع مصرف كلان مطرح شده است. با این حال، در این مجموعه مباحث و نظریه‌های مطرح شده، هیچ كدام به طور جدی بحث ایمان را مطرح نكرده‌اند. فقط بعضی از آنها یا نویسنده‌های دیگری كه این مباحث را در قالب مقالات دیگری مطرح كرده‌اند به طور بسیار مختصر و در حد یك یا چند جمله به اثر ایمان اشاره داشته‌اند.
از جمله یوسف بن عبدا الزامل و بوعلام بن جیلالی (۱۹۹۹) با نتیجه‌گیری از نظریه‌های گوناگون به طور مختصر، تأثیر ایمان را افزایش مخارج در راه خدا دانسته‌اند. همچنین خان در بحث تابع مصرف كلان، تقوا را به صورت عامل، وارد تابع مصرف كرده است. با این حال، این دو نیز به چگونگی و علت این اثرگذاری اشاره‌ای نكرده‌اند.
در ایران نیز مطالعاتی از جمله در نوشته‌های توتونچیان (۱۳۶۳)، دانش (۱۳۶۵)، مشرف جوادی (۱۳۶۵)، صدر (۱۳۷۵) و دادگر (۱۳۷۸) در زمینهٔ رفتار مصرف كنندهٔ مسلمان مطرح شده است؛ اما هیچ یك از این‌ها نیز بحث ایمان را به طور جدی مطرح نكرده‌اند.
نكتهٔ قابل تأمل دیگر در زمینهٔ نظریه‌ها و دیدگاه‌های ارائه شده این است كه اغلب آنها مصرف كنندهٔ مسلمان را فرد آرمانی اسلامی در نظر گرفته‌اند. با این حال، مقالهٔ حاضر در صدد است كه چشم‌اندازی بر چگونگی و علت اثرگذاری ایمان بر رفتار مصرف كنندهٔ مسلمان ایجاد كند.
۲. چارچوب رفتاری و مطلوبیت مصرف كنندهٔ مسلمان
۲-۱. جایگاه ایمان در بحث رفتار مصرف كنندهٔ
بر اساس نظریهٔ رایج (اقتصاد سنتی) هنگامی مصرف كنندهٔ در تعادل است كه نسبت میل نهایی جانشینی دو كالا نزد او، برابر نسبت قیمت‌های آن دو كالا باشد و در عین حال، تركیب كالاهای مصرفی مصرف كنندهٔ بر روی خط بودجه (یعنی استفاده از حد‌اكثر امكانات) قرار بگیرد. در این وضعیت میل نهایی جانشینی و نیز نسبت قیمت‌ها می‌توانند عوامل اصلی و تعیین كننده برای مصرف كنندهٔ باشند. در نظریهٔ رایج (سنتی) رفتار مصرف كنندهٔ، هنگامی كه بحث از عوامل مؤ‌ثر بر مصرف و به تبع آن، استخراج منحنی تقاضا صورت می‌گیرد، قیمت كالاها و خدمات (و قیمت جانشین‌ها و مكمل‌های آن)، وارد تابع تقاضا می‌شوند؛ اما در این وضع، هیچ عاملی كه نشان دهندهٔ میل نهایی جانشینی دو كالا باشد، وارد بحث و تابع تقاضا نمی‌شوند؛ در حالی كه عوامل مشخص و معینی را می‌توان در نظر گرفت كه برای بعضی كالاها و خدمات یا مخارج مصرف كنندهٔ مانند قیمت عمل می‌كنند؛ اما اثر آنها بر روی شیب منحنی بی‌تفاوتی وارد میشود. از جمله بیماری فرد یا تجویز خوراكی، پوشاكی و نظیر آن از سوی پزشك یا موارد مشابه آن كه دامنهٔ بسیار گسترده‌ای دارند. در بعضی دیدگاه‌ها، این موارد را استثنا در نظر گرفته‌اند.
در بحث مخارج مصرف كنندهٔ مذهبی برای آخرت و دنیا، یك عامل تعیین كنندهٔ اصلی برای شیب منحنی بی‌تفاوتی یا به عبارت دیگر، نرخ نهایی جانشینی بین مخارج دنیایی و آخرتی، ایمان فرد است. برای فردی كه ایمان بیش‌تری (در مقایسه با دیگران) داشته باشد، ارزش مطلوبیت آخرتی، بیشتر است و در نتیجه، میل به مخارج منتج به مطلوبیت آخرتی او افزون‌تر میشود؛ یعنی شیب منحنی بی‌تفاوتی برای مخارج آخرتی و دنیایی به نفع مخارج آخرتی (برای افراد دارای ایمان كم‌تر) بیشتر است؛ پس می‌توان ایمان را به صورت عامل تعیین كنندهٔ شیب منحنی بی‌تفاوتی مخارج دنیایی و مخارج با هدف آخرتی (و مخارج با هدف كسب رضایت خدا و مخارج مشابه آن) وارد بحث نظریهٔ رفتار مصرف كنندهٔ كرد. اگر فردی ایمان نداشته باشد، اثر این عامل صفر خواهد بود و اگر ایمان داشته باشد، اثر آن در رفتار او منعكس میشود؛ البته ایمان بر رفتارهای گوناگون از جمله پرهیز از اسراف، تبذیر و هر نوع عمل معصیت‌آمیز و در نتیجه بر رفتار مصرفی دنیایی مؤ‌ثر است. در این جا فرض شده است كه این آثار در مجموع، روی تغییر شیب منحنی بی‌تفاوتی بین هزینه‌های دنیایی و آخرتی لحاظ میشود.
برای ارائهٔ بحث، ابتدا تابع مطلوبیت مخارج آخرتی را ترسیم، و با تابع مطلوبیت مخارج دنیایی مقایسه می‌كنیم.
۲-۲. پیش‌فرض‌ها
ما به طور خلاصه پیش‌فرض‌های موجود در نظریهٔ رفتار مصرف كنندهٔ را از این جهت كه او به دنبال كسب مطلوبیت است و هدفش حد‌اكثر كردن مطلوبیت ناشی از مصرف كالاها و خدمات است، همراه با عملكرد عقلانی به معنای این كه او در رفتارهایش با اتكا به عقل، بهترین گزینه را برای خودش بر می‌گزیند (قادر است و عمل می‌كند) افزون بر وجود اط‌لاع از مقدار مطلوبیت هر عمل به صورت پیش فرض در بحث خود می‌پذیریم. در ضمن تفاوت مصرف كنندهٔ مسلمان و غیر مسلمان (بی‌دین) را در ایمان دینی او می‌دانیم و ایمان را به منزلهٔ اطمینان از تحقق آخرت و وعده و وعیدهای آن در نظر می‌گیریم. بر این اساس، مطلوبیت را انتظاری در نظر می‌گیریم و مقدار مطلوبیت آخرتی را تحت تأثیر نوع و مقدار پاداش آخرتی و ضریب اطمینان از تحقق آنها می‌دانیم. انتظاری بودن مطلوبیت را بیشتر توضیح می‌دهیم.
۲-۳. انتظاری بودن مطلوبیت
این كه مطلوبیت را مقدار قطعی در نظر بگیریم، چندان با واقعیت سازگار به نظر نمی‌رسد. واقعیت این است كه یك انسان همیشه نمی‌تواند پیش از انجام عمل یا مصرف كالا یا خدمت به طور دقیق مطلوبیت آن را مشخص كند؛ زیرا در لحظهٔ مصرف و پس از آن ممكن است حالت‌های گوناگون ایجاد شود و در مقدار مطلوبیت اثر بگذارد. همچنین انسان هنگامی كه برای نخستین بار كالا یا خدمت را مصرف می‌كند، از نتایجی كه برای او به بار خواهد آورد، آگاهی دقیقی ندارد؛ بنابراین نمی‌تواند مقدار مطلوبیت قطعی آن را از پیش تعیین كند. هر چند این موارد دربارهٔ مصرف در دورهٔ حاضر برای هر فرد بسیار كم هستند یا ضریب عدم قطعیت آنها ضعیف است، بر این اساس می‌توان گفت: مطلوبیت این‌ها نیز یك مقدار انتظاری است.
به صورت بهتر و روشن‌تر می‌توان گفت: مطلوبیت آینده، مطلوبیت انتظاری است؛ زیرا وضعیت آینده، از جهات گوناگون اقتصادی، اجتماعی، محیطی، جسمانی، روانی و نظیر آنها برای فرد، نامشخص است. حتی زنده بودن او نیز غیر قطعی است؛ پس در مطلوبیت آینده و مصرف آینده، عدم قطعیت بیش‌تری وجود دارد. بر این اساس می‌توان گفت: مطلوبیت دنیایی در كل با عدم قطعیت همراه است.
دكتر مرتضی عزتی۱
منابع
. اسدی، علی، و منوچهر محسنی: گرایش‌های فرهنگی و نگرش‌های اجتماعی در ایران، پژوهشكده علوم ارتباطی و توسعه، تهران، ۱۳۵۶ ش.
. الطریقی، عبدا عبدالمحسن: الاقتصاد اسلامی: اسس و مبادی و اهداف، مؤ‌سسهٔ الجریسی، الریاض، ۱۴۰۹ ق.
. الكسیبی، احمد عواد محمد: الحاجات الاقتصادیه فی المذهب الاقتصادی الاسلامی، مطبعهٔ العانی، بغداد، ۱۴۰۶ ق.
. توتونچیان، ایرج: تئوری تقاضا و تحلیل اقتصادی انفاق، مركز اطلاعات فنی ایران، تهران، ۱۳۶۳ ش.
. دادگر، یدا: نگرشی بر اقتصاد اسلامی: معرفت‌ها، ارزش‌ها و روش‌ها، پژوهشكده اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ۱۳۷۸ ش.
. دانش، سید حسینعلی: نقش احكام و ارزش‌های اسلامی در تئوری تقاضا، پایان‌نامهٔ كارشناسی ارشد گروه اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۶۵ ش.
. سری، حسن: الاقتصاد الاسلامی: مبادی، و اهداف، و خصائص، بی‌نام، مكهٔ المكرمه، ۱۴۱۱ ق.
. صدر، سید كاظم: اقتصاد صدر اسلام، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ۱۳۷۵ ش.
. كهف، منذر: مقدمه‌ای بر اقتصاد اسلامی، ترجمهٔ عباس عرب مازار، سازمان برنامه و بودجه، تهران، ۱۳۷۵ ش.
. مشرف جوادی، محمدحسن: نگرشی بر الگوی مصرف در جوامع اسلامی، پایان‌نامهٔ كارشناسی ارشد گروه اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ۱۳۶۵ ش.
؛ Ahmad, Ausaf Awan, Kazim Reza ]Editores[ (۲۹۹۱) Lectures on Islamic Economics. Islamic Development Bank. ؛Jeddah
Ahmad, Ausaf (۷۸۹۱) Macroconsumption Fumction in an Islamic Framework: A. Jeddoh, Saudi Arabia: ؛Lectures on Islamic Economics ؛SurveyofCurrent Literature ۲۷۶ - ۲۴۵Islamic D. B. e, P.P.
Jaddah: King Abdul Aziz U. ؛ Ahmad, Kurshid (۹۷۹۱) Studies in Islamic Economics. Islamic Foundation.
Itbal, Mohammad Anwar (۶۸۹۱) Macro Economic Planning Models for an Islamic. Economy" Paper Presented at the Internatioal Seminar on Fiscal Policy and Developmint Planning in an lslamic State held at the International Institute of Islamic Economics, Islamabad, Pakistan
Utah ؛(۳۷۹۱) A Contribution to the study of the Economics of Islam ؛ Kahf, Monzer. U.S.A., Univ. of Utah July.
(۴۷۹۱) A Model of the Household Decisions in Islamic Economy : in ؛ Kahf, Monzer. Procceding Third National Seminar, Gary ؛Association of Muslem Social Scientists .۲۸ - ۱۹Indiana, May p.p.
(۱۸۹۱) A Contribution to the Theory of Consumer Behaviour in an ؛ Kahf, Monzer. Islamic Society" Studies in Islamic Economics, Ed. Khurshid Ahmad, Islamic .۳۶ - ۱۹Foundation, Leciestr, u,k. P.P.
.۲۰۰۱Book in Process, ؛(۲۰۰۲) Islamic Economics ؛ Kahf, Monzer.
Keynes, J.M. (۶۳۹۱) The General Theory of Employmint Interest and Money, Har Court,. Brace and Jovanovich, New York.
؛ Khan , Mohammad Rahim (۷۸۹۱) Theory of Consumer Behavior in Islamic Perspective. .۱۸۴ - ۱۶۹Islamic D.B. , P.P. ؛Jeddah, Saudi Arabia ؛Lectures on Islamic Eeconomics
Journal ؛ Khan, M. Fahim (۴۸۹۱) Macro Consumption Function in an Islamic Framework. ۱-۲۴, No. ۲, ۴۰۴۱, P.P ۱of Research in Islamic Economics, Vo.
Mannan, M.A. (۴۸۹۱) The Making of Islamic Economic Society: Islamic Dimensions in. .۱۹۸۴Economic Analysis, International Association of Islamic Banks, Cairo,
(۲۹۹۱) Readings in Microeconomics: An Islamic Perspective. ؛ Siddiqi, M.N. Others.
۱ استادیار اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس.
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست