عبدالکریم قاسم

عبدالکریم قاسم افسر و سیاستمدار عراقی در سال ۱۹۱۴ میلادی در شهر بغداد دیده به جهان گشود. پدرش مسلمان سنی مذهب و از قبیله زبید قحطانی و مادرش مسلمان شیعه از قبیله تمیم عدنانی …

عبدالکریم قاسم افسر و سیاستمدار عراقی در سال ۱۹۱۴ میلادی در شهر بغداد دیده به جهان گشود. پدرش مسلمان سنی مذهب و از قبیله زبید قحطانی و مادرش مسلمان شیعه از قبیله تمیم عدنانی بودند. او در خانواده‌ای فقیر پرورش یافت و سالهای کودکی خویش را در کنار پدر به حرفه نجاری و کشاورزی گذرانید. دوره دبیرستان را در رشته ادبی و با کسب نمرات ممتاز به پایان برد. در مدرسه شاگردی آرام بود و غالباً از همکلاسیهای خود کناره می‌گرفت. پس از تحصیلات به عنوان معلم مدرسه‌ای ابتدایی در شهر شامیه در قادسیه واقع در جنوب عراق مشغول تدریس شد و پس از یک سال تدریس در سال ۱۹۳۲ وارد دانشکده نظامی گردید و در ۱۵ آوریل ۱۹۳۴ با درجه ستوان دومی فارغ التحصیل شد. در ژانویه ۱۹۴۰ به دانشکده ستاد راه یافت و پانزده سال بعد به درجه سرتیپی ستاد نائل گشت. نامبرده سال ۱۹۵۶ فرماندهی یکی از تیپهای ارتش عراق را در دست گرفت و به ریاست کمیته «افسران آزاد» ۵۹۴۵۰; کمیته‌ای که واژگونی رژیم سلطنتی و پایان بخشیدن به روابط عراق با انگلستان را در سر می‌پروراند ۵۹۴۵۰; نائل گشت.۱

۱۴ ژوئیه سال ۱۹۵۸ برابر با ۲۳ تیر ۱۳۳۷ ژنرال عبدالکریم قاسم با کمک سرهنگ عبدالسلام عارف و نیروهایی که در اختیار داشت در عراق کودتا کرد و ملک فیصل دوم پادشاه جوان، نوری سعید نخست وزیر و عده زیادی از مقامات مملکتی را به طرز فجیعی به قتل رسانید و نظام جمهوری را در عراق اعلام نمود ولی عبدالکریم قاسم خود را رئیس جمهور اعلام نداشت و شورایی مرکب از سه نفر برای اداره کشور تشکیل گردید و وی مقام ریاست شورا و در عین حال مقام نخست وزیر و وزارت دفاع را بر عهده گرفت. در ۶ ژانویه ۱۹۵۹ به درجه سپهبدی ستاد رسید و در همین سال بود که مورد سوءقصد یک گروه پنج نفره از حزب بعث که صدام حسین یکی از اعضای آن بود قرار گرفت و به شدت زخمی شد و مدت دو ماه در بیمارستان بستری گردید. ۲

قاسم ظاهراً افسر میهن پرستی بود ولی در مملکت داری و اداره امور هیچ گونه تجربه‌ای نداشت و از اوضاع جهان و سیاست بی‌اطلاع بود. یکی از بارزترین خصوصیات اخلاقی وی نازک دلی و دل رحمی او بود، به همین دلیل عفو مکرر سرسخت ترین دشمنان او را نمی‌توان یک تاکتیک سیاسی برای جلب اعتماد مردم و ادامه حکومت از این طریق به حساب آورد.

پس از کودتا در عراق، سیاست خارجی اولیه عبدالکریم قاسم نسبت به دولت ایران را می‌توان از بیانیه انقلاب این گونه استنباط کرد که وی علاقه‌مند به برقراری روابط دوستانه با کشورهای ترکیه و ایران می‌باشد. دولت ایران در ۸ مرداد ۱۳۳۷ رژیم جدید عراق را به رسمیت شناخت اما عبدالکریم قاسم سیاست توسعه طلبی را دنبال می‌کرد و نه تنها نسبت به اروند رود بلکه نسبت به خوزستان ایران نیز ادعاهایی واهی مطرح ساخت.

در این دوران علاوه بر اختلافهای مرزی بین ایران و عراق که سابقه تاریخی داشت اختلافهای سیاسی و ایدئولوژیک نیز به این اختلافها افزوده شد و همین امر سبب پیدایش بحران اروند رود در سالهای ۱۳۳۸ و ۱۳۳۹ گردید.

کودتای عبدالکریم قاسم موجب تحول اساسی در سیاست خارجی عراق گردید و از آنجا که وی گرایشهای فکری و سیاسی چپ گرایانه داشت روابط دیپلماتیک کشورش را با اتحاد جماهیر شوروی، چین و سایر کشورهای سوسیالیست آغاز نمود. گرایشهایی که منجر به خرید و عقد قراردادهای سنگین اسلحه بین عراق و شوروی گردید. عبدالکریم قاسم در اولین گام وابستگی سیاسی خود در ۴ فروردین ۱۳۲۸ برابر با ۲۴ مارس ۱۹۵۹ از پیمان بغداد که در سال ۱۹۵۵ میان عراق، ترکیه، انگلستان، پاکستان و ایران به امضا رسیده بود، کناره گیری کرد و عملاً سیاستی ضد آمریکایی در پیش گرفت و در مقابل رژیم پهلوی همچنان در پیمان بغداد که بعد از خروج عراق به «سنتو» تغییر نام داد باقی ماند.۳ پس از پیروزی انقلاب اسلامی دولت موقت جمهوری اسلامی ایران با صدور اعلامیه‌ای در ۲۲ اسفند ۱۳۵۷ برابر با ۹ مارس ۱۹۷۹ از عضویت در سازمان پیمان مرکزی سنتو خارج گشت و در پی خروج ایران از پیمان فوق، پاکستان نیز از پیمان خارج و پیمان مذکور عملاً منحل گشت.۴

سرانجام با کودتای سال ۱۹۶۳ که به سرنگونی عبدالکریم قاسم و به قدرت رسیدن سرهنگ عبدالسلام عارف انجامید دولت تازه‌ای در عراق زمام امور را در دست گرفت و عبدالکریم قاسم در محوطه ساختمان رادیو عراق به دست کودتاچیان به قتل رسید.

ویدا معزی نیا

۱. روابط ایران و عراق به روایت اسناد ساواک، ج۱،تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۰، ص ۲۷ـ ۲۸.

۲. منوچهر پارسا دوست، ما و عراق از گذشته دور تا امروز، تهران: انتشار، ۱۳۸۵، ص ۱۳۴ـ ۱۳۵.

۳. مهدی گلجان، اکبر عباسی نوذری، ژئوپولیتیک ایران در دوران جنگ سرد، تهران: امیرکبیر، ۱۳۸۶، ص ۹۵ـ ۹۶.

۴. محمود طلوعی، فرهنگ جامع سیاسی، تهران: علم، ۱۳۷۲، ص ۳۲۹.